‘Medicijnen ontwikkelen bij Roche is schaken in een matrix van twaalf dimensies’, zegt Hans Clevers, hoogleraar moleculaire genetica en hoofd van Roche Pharma Research and Early Development in het Zwitserse Bazel.
Als twee statige pilaren, gelegen aan de oevers van de Rijn in Kleinbazel, bepalen de torens van het hoofdkantoor van Roche op een futuristische manier de horizon van de derde grootste stad van Zwitserland. Het is de laatste mooie septemberdag en aan het water praat een vrouw in zangerig Duits met haar twee kinderen. Een paar honderd meter verder worden we welkom geheten door Hans Clevers, de meest vooraanstaande wetenschapper op gebied van DNA en stamcelonderzoek van Nederland en sinds ruim twee jaar hoofd van Roche Pharma Research and Early Development (pRED).
‘De torens zijn de hoogste van Zwitserland, maar niet zo hoog als de Mont Blanc’, zegt Clevers met een glimlach. We zijn in Zwitserland om het nieuwe pRED Center te bezoeken, dat onlangs pal naast de torens werd geopend. ‘Ik heb in mijn leven veel onderzoeksgebouwen en -instituten gezien, maar niets is te vergelijken met het pRED Center’, zegt hij. ‘Toen ik de ruimtes in dit gebouw binnenkwam, voelde ik mijn handen jeuken. Ik wilde aan de labtafel gaan zitten en een experiment beginnen.’
‘Pijn werkt verschillend bij mannen en vrouwen’
Mannen en vrouwen ervaren pijn op een verschillende manier. Artsen moeten zich hier meer van bewust zijn, stelt Esmeralda Blaney Davidson.
Met een knipoog kun je stellen dat de wetenschappelijke carrière van Clevers al op de kleuterschool begon, toen hij aan zijn juf vertelde dat hij bioloog wilde worden. Een paar jaar later had hij de zolder van zijn ouderlijk huis getransformeerd tot laboratorium. Na zijn studie promoveerde hij in no time; hij had slechts twaalf maanden nodig voor de vijf benodigde onderzoeksartikelen. Als bioloog behoorde hij meteen tot de top van de wetenschappelijke Eredivisie, maar dankzij zijn onderzoek naar stamcellen kwam hij in de Champions League terecht. Daarna kwamen de grote doorbraken bijna vanzelf. Met behulp van geavanceerde technieken ontdekte hij in 2007 het signaal dat stamcellen aanzet tot delen. Een paar jaar later was het weer raak, toen de Japanner Toshiro Sato, die onderdeel uitmaakte van zijn groep, voor het eerst succesvol mini-organen vanuit stamcellen had gekweekt; zogeheten organoïden.
In de herfst van zijn loopbaan stapte Clevers over naar Roche, waar hij leiding geeft aan een onderzoeksafdeling met 2300 mensen. Het totale R&D-budget van het bedrijf is 13,2 miljard Zwitserse frank, omgerekend zo’n 14 miljard euro.
Het is een komen en gaan van internationale onderzoekers in het pRED Center. Clevers leidt ons langs verschillende labs, terwijl hij her en der met wetenschappers praatjes maakt. We eindigen in restaurant Basilisk. ‘Dit is een van mijn favoriete plekken, omdat iedereen hier samenkomt’, zegt hij. ‘De onderzoekers natuurlijk, maar ook de mensen van de patenten, de marketingafdeling en anderen. Hier wordt over muren gekeken en praten mensen van verschillende afdelingen met elkaar. En er is goede koffie – ook niet onbelangrijk.’
Was de overgang van de academische wereld naar Roche groot?
‘Ik kende het bedrijf goed. Ik was er al lid van de raad van commissarissen geweest en heb zo van bovenaf kunnen zien wat er allemaal speelt. Maar de rol die ik nu heb, is anders. Van tevoren weet je natuurlijk nooit of je skillset ook in die nieuwe rol gaat werken. Daarnaast hebben we meer dan honderdduizend werknemers over de hele wereld, die heel veel ervaring, kennis en kunde inbrengen. Ze werken niet alleen heel hard, ze werken ook goed samen. Bovendien wordt er veel gedaan aan training en coaching – zeker in vergelijking met de academische wereld. Daar word je toch wel behoorlijk aan je lot overgelaten. Hier zijn we meer gericht op de mens, op leiderschapscapaciteiten en toekomstperspectief.’
In Zwitserland is 65 de pensioengerechtigde leeftijd. Maar precies op uw 65e verjaardag begon u hier aan uw eerste werkdag.
‘Sommige mensen waren verbaasd, maar ik vond het vooral een traktatie om dit nog een paar jaar te doen. Waarbij ik wel moet aantekenen dat ik eigenlijk te hard werk, omdat ik in Utrecht nog steeds mijn groep heb, waar ik adviseur ben.’
De impact van een bedrijf als Roche is anders dan die van een universitaire onderzoekersgroep.
‘Als onderzoeker sta je aan het begin van de cyclus. Aan de universiteit ontdek je principes waarvan je helemaal niet weet hoe belangrijk die kunnen worden. Vaak verdwijnen bepaalde onderzoekslijnen of komt er iets beters voor in de plaats. In mijn lab in Utrecht kan ik geen geneesmiddel ontwikkelen. Daar zijn de producten wetenschappelijke artikelen die gepubliceerd worden. Hier bij Roche staan we ook aan het andere eind van de onderzoekspijplijn – mogelijk een paar jaar tot een medicijn bij patiënten komt.’
Voor deze manier van werken gebruikt u ook weleens een schaakmetafoor.
‘Het is schaken in een matrix van twaalf dimensies. De eerste stap is dat je in het lab iets interessants ziet gebeuren in een petrischaaltje, wat tot een idee leidt. Je meet iets, verandert iets aan je experiment, en zo ontdek je misschien, na een tijdje, de oorzaak van bijvoorbeeld darmkanker. Uiteindelijk identificeer je dan een molecuul dat zou kunnen dienen als geneesmiddel. Dat middel moet je vervolgens in grotere hoeveelheden maken om preklinische studies te kunnen doen, waarin je een eerste analyse van de veiligheid en verdraagzaamheid kunt maken. Als deze resultaten positief zijn, kan het molecuul verder getest worden op veiligheid en verdraagzaamheid met gezonde vrijwilligers. Aan de hand van de resultaten van deze studies kunnen onderzoekers observeren hoe een molecuul zich in het lichaam gedraagt en de juiste dosering voor patiënten uitrekenen. In vervolgstudies met patiënten wordt de dosis verder geoptimaliseerd om bijeffecten te minimaliseren en de effectiviteit te optimaliseren.
Het is een proces van eindeloze een-tweetjes. En bij de start van de eerste fase van het klinisch onderzoek moet je al in je hoofd hebben wat voor patiëntengroep je over zes jaar wilt behandelen. Ook kijken we naar mogelijke bijwerkingen en vragen we ons af of die acceptabel zijn. Het ontwikkelen van een medicijn is een proces van continu beslissingen nemen – net als bij een potje schaak. Je moet echt twintig zetten vooruit kunnen denken.’
In hoeverre wordt kunstmatige intelligentie (AI) in het onderzoek gebruikt?
‘We gebruiken AI op veel plekken – en dat doen we al jaren. We gebruiken het in de structuurbiologie, maar ook voor het schrijven van complexe onderzoeksprogramma’s. Daarnaast zetten we AI in om alle data van Roche makkelijker doorzoeken vindbaar te maken – als een soort super-Google-zoekmachine. Als iemand bedenkt dat we vijftien jaar geleden aan iets hebben gewerkt en toen een bepaald stofje hebben gemaakt, dan kunnen we dat zo weer vinden. AI versnelt dingen.’
Uw eigen onderzoek draait om organoïden. U hebt weleens gezegd dat dit onderzoek ‘de enige weg is’. Wat bedoelt u daarmee?
‘Er zijn tientallen ziekten die je alleen in het menselijk lichaam kunt bestuderen, doordat ze alleen mensen ziek maken. Uiteindelijk zul je dan toch moeten uitzoeken wat die ziekte in bijvoorbeeld het hart of de hersenen van een mens doet. We zien nu al veel voorbeelden van organoïden die een betere voorspellende waarde hebben dan de proeven van vroeger. Het Institute for Human Biology, dat aan de andere kant van de toren zit, is hierin gespecialiseerd. Dat instituut doet onderzoek op het snijvlak van de farmaceutische en de academische wereld.’
Bent u trots op wat er hier in Bazel gebeurt?
‘Het belang van Bazel als hub voor de levenswetenschappen wordt steeds groter. De stad heeft altijd geweldige ideeën en innovaties voortgebracht. Wat wil je ook met twee topuniversiteiten, allerlei biotechbedrijven, en nog heel veel meer. Tot 2000 hadden wij het Basel Institute for Immunology, met drie Nobelprijzen op zijn palmares. En nu hebben we hier dus een nieuw instituut. Dat is heel bijzonder voor een stad met half zoveel inwoners als Utrecht.’
Is werken in Zwitsersland anders dan werken in Nederland?
‘In vergelijking met Nederland is het hier veel makkelijker om een connectie te leggen tussen universiteiten en bedrijven. In Zwitserland zien ze de universiteiten iets meer als versterkers van de economie. Daar kan Nederland nog wat van leren.’
U noemde net de drie Nobelprijzen van het Basel Institute for Immunology. Dan moet ik u toch de onvermijdelijk vraag stellen, die u zo ongeveer in elk interview krijgt voorgeschoteld: hoe schat u uw eigen kansen op een Nobelprijs in?
‘Wat moet ik daar nu op antwoorden? Ik ken veel Nobelprijswinnaars, maar ik ken nog meer mensen die fantastische dingen hebben gedaan en die die prijs níét hebben gekregen – om wat voor reden dan ook. Ik vind het een voorrecht om me in deze wetenschappelijke wereld te begeven; met prijzen ben ik niet bezig. Het allerbelangrijkste vind ik dat mijn werk zo ontzettend leuk is.’
CV Hans Clevers (Eindhoven, 27 maart 1957)
1982 Biologie, Universiteit Utrecht
1984 Geneeskunde, Universiteit Utrecht
1985 Promotie immunologie, Universiteit Utrecht
1985 Postdoc, Harvard-universiteit in Boston
1991 Hoogleraar immunologie, UMC Utrecht
2000 Lid Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW)
2001 Directeur Hubrecht Laboratorium in Utrecht
2009 Publicatie kunstdarm in Nature
2012 President KNAW
2015 Directeur research, Prinses Maxima Centrum in Utrecht
2020 Universiteitshoogleraar, Universiteit Utrecht
2022 Hoofd van Roche Pharma Research and Early Development (pRED)
Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met Roche.