Dankzij AI en moderne koolstofdateringstechnieken hebben we een nieuw begrip van wanneer de Dode Zeerollen zijn geschreven. Dat zou kunnen leiden tot nieuwe inzichten in de Joodse geschiedenis.
De Dode Zeerollen zijn oude manuscripten die dateren van een periode tussen de 4e eeuw voor Christus en de 2e eeuw na Christus. Nu blijkt dat sommige Dode Zeerollen wel een eeuw ouder kunnen zijn dan gedacht. Dat betekent dat ons begrip van hoe deze oude teksten werden geproduceerd mogelijk moet worden herzien.
Kopieën
Dit nieuwe inzicht komt voort uit AI-analyse van handschriften en moderne koolstofdateringstechnieken. Dit onderzoek suggereert zelfs dat een paar rollen – zoals die met de Bijbelse boeken Daniël en Prediker – kopieën zouden kunnen zijn die zijn gemaakt tijdens het leven van de oorspronkelijke auteurs van de boeken, zegt Mladen Popović, hoogleraar Oude Testament en het Antieke Jodendom van de Rijksuniversiteit Groningen.
‘De Dode Zeerollen hebben ons denken over het jodendom en christendom op de kop gezet’
Mladen Popović onderwerpt 2000 jaar oude teksten aan de nieuwste analysetechnieken, zoals deeltjesversnellers en AI-modellen.
‘Ik zeg niet dat ze door de oorspronkelijke auteurs zelf zijn geschreven’, zegt hij. ‘Maar onze studie is een belangrijke eerste stap in het heroverwegen van wat we weten over geletterdheid in het oude Judea. Die geletterdheid lijkt nu te zijn ontstaan vóór de politieke onafhankelijkheid van de rijken die ervoor vochten om het te controleren.’
Herders
De eerste rollen werden in 1947 door herders ontdekt in een grot aan de noordwestelijke oever van de Dode Zee. Dat leidde tot archeologische opgravingen in het gebied die uiteindelijk bijna duizend gefragmenteerde manuscripten aan het licht brachten, verborgen in elf grotten en een paar andere locaties in de buurt. Deze Dode Zeerollen bevatten de oudst bekende kopieën van enkele boeken uit het Oude Testament en andere oude Joodse teksten.
Wetenschappers geloofden dat de rollen verborgen waren om ze te beschermen tegen de Romeinen, die in 70 na Christus de Joodse tempel in Jeruzalem verwoestten. Vanwege de vorm van de letters in de teksten – meestal geschreven in het Hebreeuws of Aramees – dachten onderzoekers dat de rollen dateerden van 150 voor Christus. Deze inschattingen waren gebaseerd op vergelijkingen met handmatig gedateerde administratieve manuscripten van andere vindplaatsen uit de 5e en 4e eeuw voor Christus en uit de 1e en 2e eeuw na Christus. De schattingen waren dus niet gebaseerd op teksten uit de periode van de rollen.
Koolstofdatering
Deze opvatting veranderde echter in de jaren negentig. Toen werden enkele tientallen rolfragmenten onderzocht met koolstofdatering, waarbij onderzoekers kijken naar de verhouding tussen twee vormen van het element koolstof. Die verhouding zegt iets over de leeftijd. Deze datering wees op een bredere leeftijdsrange van ongeveer 500 jaar, beginnend in de 3e eeuw voor Christus. Dat leidde tot verbazing en scepsis bij handschriftdeskundigen.
Beide methoden hebben hun gebreken, zegt Popović. De vroege koolstofdatering kan last hebben gehad van vervuiling en de analyse was te beperkt om een representatief beeld te geven van de rollen. Handschriftanalyse is daarentegen onderhevig aan menselijke fouten, zegt hij.
Moderne koolstofdateringsmethoden hebben de risico’s op vervuiling verkleind en leveren nauwkeurige leeftijdsbepalingen op, zegt Popović. Maar ze zijn ook destructief, omdat er monsters genomen moeten worden die deze oude artefacten beschadigen.
AI onderzoekt Dode Zeerollen
Popović en zijn collega’s hebben nu gekozen voor een nieuwe aanpak die het beste van twee werelden combineert. De onderzoekers hebben eerst 27 manuscripten uit de Dode Zeerollen, die een reeks verschillende schrijfstijlen vertegenwoordigen, van een koolstofdatering voorzien. Vervolgens trainden ze een AI-systeem om handschriftstijlen te koppelen aan de specifieke koolstofdateringen van 24 van de geteste rollen.
Om te zien hoe goed de AI had geleerd, gebruikten de onderzoekers het systeem om de drie overgebleven manuscripten te dateren. Ze ontdekten dat de antwoorden overeenkwamen met de koolstofdatering en dat het systeem in staat was om de tijdsperiode in te schatten tot op ongeveer 30 jaar nauwkeurig.
Het team gebruikte de AI vervolgens om 135 van de bijna duizend Dode Zeerollen te analyseren. Zo ontdekten ze dat veel rollen ouder waren dan eerder werd aangenomen. Eén vroege schriftstijl, bekend als Hasmonaean, kan rond 200 voor Christus zijn begonnen, een eeuw eerder dan wetenschappers hadden gedacht. De latere Herodiaanse stijl blijkt ook 80 jaar eerder te dateren dan verwacht. Dat betekent dat de twee elkaar waarschijnlijk enkele decennia overlapten, in tegenstelling tot eerdere aannames.
Heroverweging geletterdheid
‘De eerste resultaten die zijn verkregen zijn ronduit baanbrekend’, zegt bijbelwetenschapper Travis Williams van de Tusculum-universiteit in Tennessee. Als de trend zich voortzet onder de overgebleven rollen, zegt hij, zou dit wetenschappers kunnen dingen tot ‘een heroverweging’ van de manier waarop mensen destijds aankeken tegen geschriften en geletterdheid. Dat gaat volgens Williams niet alleen over hoe ze daar tegenaan keken binnen de gecompliceerde politieke context in die tijd, maar ook binnen religieuze hiërarchieën toen geletterde mensen minder afhankelijk werden van religieuze leiders voor tekstinterpretatie.
Het feit dat de schrijvers van de Dode Zeerollen teksten aan het reproduceren waren die voor destijds recent geschreven waren – de oorspronkelijke auteurs leefden nog – is ‘bijna niet te bevatten’ als je het vergelijkt met andere oude literatuur, zegt Williams.
Zelfs zonder de AI-resultaten zegt religiehistoricus Brent Nongbri, van de MF Norwegian School of Theology, Religion and Society in Oslo, dat hij onder de indruk is van de nieuwe koolstofdatering. En hij is verbaasd dat een derde van de dateringen niet overeenkomt met die van eerdere handschriftanalyses.
‘Het verhaal dat wetenschappers vertellen over de geschiedenis van deze gemeenschap is deels afhankelijk van de chronologie van de rollen’, zegt hij. ‘Dus sommige aspecten van dit verhaal zullen waarschijnlijk opnieuw moeten worden bekeken.’
Lees ook het interview met hoogleraar Oude Testament en het Antieke Jodendom Mladen Popović, over zijn onderzoek naar de Dode Zeerollen dat verscheen in New Scientist Nr 133 | Juni 2025. Deze editie vind je in ons digitaal archief.
