De grootste vulkaanuitbarsting in de menselijke geschiedenis leidde tot een paar jaar warmer weer en niet tot de strenge vulkanische winter die volgens sommige wetenschappers plaatsvond.
De Toba-supervulkaan, te vinden op het Indonesische eiland Sumatra, barstte 74.000 jaar geleden uit. Daarbij schoten duizenden kubieke kilometers vulkanisch materiaal de atmosfeer in.
‘Het staat buiten kijf dat de Toba-superuitbarsting enorm was’, zegt Michael Petraglia, directeur van het Australisch Onderzoekscentrum voor Menselijke Evolutie van de Griffith-universiteit in Queensland. Maar hoeveel effect die had op het wereldwijde klimaat is onderwerp van discussie.
‘Quantumdarwinisme’ kan verklaren waarom we dezelfde werkelijkheid ervaren
De quantumwereld staat erom bekend dat hij vol zit met onzekerheden. Toch zijn waarnemers zoals wij het erover eens hoe we di ...
Volledig bedekte vegetatie
Vulkaanuitbarstingen kunnen een koelend effect hebben door zwaveldioxide vrij te laten. Dat gas vormt vervolgens aerosolen in de stratosfeer, en die deeltjes kunnen zonlicht tegenhouden. Eerder onderzoek leek erop te wijzen dat de uitstoot van de Toba een periode van wereldwijde afkoeling veroorzaakte, die tot wel duizend jaar kan hebben geduurd. Die zou hebben geleid tot meerdere uitstervingen en een flinke afname onder de menselijke bevolking.
Om daarover meer te weten te komen, richtten archeoloog Gopesh Jha van het Max Planck-instituut voor Geoantropologie zich samen met collega’s, onder wie Petraglia, op de archeologische vindplaats Jwalapuram in Zuid-India. Deze laaggelegen locatie heeft duidelijk van elkaar gescheiden lagen vulkanisch materiaal of tefra, die werden afgezet tijdens de Toba-superuitbarsting. ‘De hoeveelheid tefra was zo groot dat die de vegetatie ter plekke volledig bedekte’, zegt Jha.
Laagjes als bladzijden
Seizoensgebonden moessonregens zorgden ervoor dat de as zich verzamelde in laaggelegen gebieden als Jwalapuram. Later, toen het weer droger werd, vormde zich een harde laag op de tefra. Deze cyclus herhaalde zich jaar na jaar, waarbij laagjes ontstonden als de bladzijden van een boek dat de nasleep van de uitbarsting beschreef.
Net afgezette tefra is heel gevoelig voor omgevingsfactoren als neerslag en temperatuur. Om de lagen puin te begrijpen die de uitbarsting achterliet, gebruikten Jha en collega’s verschillende technieken, waaronder röntgen- en elektronenmicroscopie, om de mineralensamenstelling van het gesteente te meten en te bepalen wat die ons vertelt over het klimaat van het verleden.
‘Bijna-uitstervingen onwaarschijnlijk’
Het team ontdekte dat Jwalapuram na de uitbarsting eerst te maken kreeg met een jaar waarin de omgeving afkoelde. Maar de volgende vijf jaar werd het warmer – wat de vulkanische-winter-hypothese duidelijk tegenspreekt. ‘Binnen zes jaar na de uitbarsting waren de ecosystemen gestabiliseerd en teruggekeerd naar omstandigheden die gunstig waren voor jagende en verzamelende samenlevingen in de regio’, zegt Petraglia.
Wereldwijde vulkanische winters van vele jaren zijn gedocumenteerd na andere grote uitbarstingen, waaronder een in 536 na Christus die zou hebben bijgedragen aan het verval van verschillende beschavingen. Maar dat lijkt niet te zijn gebeurd na de Toba-uitbarsting, mogelijk vanwege de moessonregens. ‘Hoewel een paar jaar aan opwarming en droogte uitdagingen met zich mee zal hebben gebracht voor lokale ecosystemen, lijken bijna-uitstervingen onwaarschijnlijk’, zegt Jha. Hij hoopt zijn onderzoek in de toekomst uit te breiden om meer details boven water te krijgen over Toba en diens wereldwijde effecten.
Te fascinerend om los te laten
Zachary McGraw, die aan de Columbia-universiteit in New York onderzoek doet naar de invloed van aerosolen op het klimaat, hoopt dat deze studie het einde betekent van claims over extreme vulkanische winters ten gevolge van de Toba-uitbarsting. Wat hem betreft, zijn die namelijk allang zijn ontkracht. ‘Het verhaal dat de eerste hypotheses vertellen, is simpelweg te fascinerend voor mensen om het zonder slag of stoot los te laten. Maar de hoeveelheid bewijs dat hier tegenin gaat wordt te groot om het nog langer te kunnen negeren’, zegt hij.
