De Amerikaanse componist Lucas Cantor deed een poging om de Achtste Symfonie van Franz Schubert af te maken met behulp van kunstmatige intelligentie (KI). Kan KI de creativiteit van een mens simuleren?
Er was eens, lang geleden, een componist die uit zou groeien tot een van ’s werelds bekendste componisten. Hij maakte een door mysterie omgeven symfonie. De symfonie bestond niet uit de standaard vier delen, maar slechts uit twee delen. Of hij het zo bedoeld had, of de symfonie nog af had willen maken, daarover woedt al bijna twee eeuwen een debat. Na zijn (onvoltooide) Achtste volgde namelijk wel een Negende Symfonie.
Aan den lijve
Ans Hekkenberg zoekt naar manieren om iets dat lastig is om voor te stellen te vertalen naar iets dat je letterlijk aan den lijve ondervindt.
Verschillende componisten waagden zich eraan om de symfonie af te maken. De een met meer succes dan de ander. Zo’n 196 jaar na het schrijven van de originele symfonie wordt ‘de Onvoltooide’ voor het eerst voltooid met behulp van… een smartphone.
De componist Lucas Cantor en Huawei probeerden met behulp van KI de symfonie van Franz Schubert af te maken. De rekenkracht die hiervoor nodig was, zat in de Huawei Mate 20 Pro.
1823 in 2019
De eerste violen van het English Session Orchestra klinken door de Cadogan Hall in Londen. Zo’n drie kwart van de zaal grijpt zijn smartphone om het concert vast te leggen. Het concert begint met het welbekende eerste en tweede deel van de Achtste Symfonie van Schubert. Na het eerste en tweede deel klinkt er applaus. Maar goed, dit is niet waar we voor gekomen zijn. We zijn juist benieuwd wat er is geworden van het derde en vierde deel.
Het witte licht in de zaal kleurt rood. Hoewel het derde en vierde deel anders klinken (wat drukker en minder 1823), sluiten ze goed aan op het eerste en tweede deel van Schubert. De zaal luistert aandachtig: is het Schubert in een nieuw, modern jasje of toch Cantor die overheerst? De critici op het gebied van klassieke muziek plakken er direct een label op: ‘te veel Hollywood, te bombastisch’. Zelf vind ik het overigens niet verkeerd klinken, ondanks dat je een verschil hoort. Ik vraag me af wat Schubert ervan zou vinden.
En daarbij, is het erg dat het anders is? Het is immers Cantor die we horen, die zich heeft laten inspireren door Schubert. Logisch, want een dode muzikant kan geen muziek meer maken, zelfs niet met behulp van KI. ‘Schubert zal alleen maar trots zijn dat er 196 jaar na zijn Onvoltooide nog steeds mensen met zijn muziek bezig zijn’, aldus Cantor.
Biertje drinken
KI simuleert menselijke emoties door op zoek te gaan naar patronen in de data die die krijgt gevoerd. Aan de hand van de samenstelling van de muziek probeert die af te leiden wat voor noten er zullen volgen op een al bestaand gedeelte. In plaats van de emoties die de menselijke artiest leiden, baseert de computer zijn beslissingen op de berekeningen die hij doet. De computer voert daarbij enkel uit wat het algoritme hem opdraagt. Een algoritme is een lange lijst van instructies. Door de snelle rekenkracht kunnen computers die instructies veel sneller uitvoeren dan de mens. Zo kunnen ze patronen ontdekken die een mens niet zou hebben gezien.
KI is op dit moment nog niet zo ver ontwikkeld dat die daadwerkelijk een muzikant kan vervangen. In het huidige project nam Lucas Cantor, die gewoonlijk muziek voor film en tv componeert, de beslissingen. Cantor was degene die zorgde voor de emotionele diepgang in de twee laatste delen. KI droeg ideeën aan, Cantor gaf hier feedback op en besloot uiteindelijk of ze geschikt waren. ‘Fijn om met iemand samen te werken die nooit moe wordt en die niet gekwetst is als ik het eigenlijk maar niets vind wat hij heeft geproduceerd’, zegt Cantor, die verbaasd was over de opties die de smartphone aanleverde: ‘Ik wilde ’m meenemen om samen een biertje te gaan drinken, omdat-ie zulk goed werk leverde.’
Cantor maakte het derde en vierde deel van de symfonie in slechts 30 dagen. Volgens hem zou dit een onmogelijke tijdspanne zijn zonder de hulp van KI. De smartphone was voor hem een hulpmiddel dat het werkproces eenvoudiger maakte. Het was de ideale brainstormpartner die voorstellen deed geïnspireerd op Schubert. In grote mate was de werkwijze vergelijkbaar met hoe samenwerkingen in de muziek eigenlijk altijd verlopen.
Overgangsfase
Het gebruik van KI in de creatieve industrie roept wel een discussie op. Want hoe simuleert iets dat kunstmatig is, menselijke emotie? Is het begrijpen en repliceren van verschillende menselijke emoties niet onmogelijk voor iets dat slechts uit 1’en en 0’en bestaat? We zien creativiteit als iets menselijks, iets dat niet door een computer gesimuleerd kan worden. Veel projecten proberen met behulp van KI het tegenovergestelde te bewijzen. Marvin Minsky, een pionier op het gebied van kunstmatige intelligentie, zei ooit over machines en emoties: ‘De vraag is niet of intelligente machines emoties kunnen hebben, maar of machines intelligent genoeg kunnen zijn zonder enige emoties.’
‘Lange tijd konden computers niet creatief zijn, met de komst van KI lijkt het erop dat dit wel mogelijk is’, zegt techniekfilosoof Katleen Gabriels van de Universiteit van Maastricht. ‘KI werkt op dit moment nog met opdrachten die een mens geeft. Er komt altijd mensenwerk aan te pas; de computer start niet vanaf nul. De computer werkt met behulp van de beschikbare data en zal nooit uit zichzelf een dergelijk muziekstuk kunnen produceren.’
De mens voert de computer de data waar de computer vervolgens zijn berekeningen op baseert. In dit geval waren het muziekstukken van Schubert en stukken die op Schubert zijn geïnspireerd. Het beeld dat in veel media wordt geschetst dat KI volledig autonoom in staat is om iets dergelijks te produceren klopt dus niet. Er zullen altijd mensen aan te pas komen.
Verfborstel
Veel mensen vragen zich af of iets dat met behulp van KI is geproduceerd wel als kunst kan worden gezien. Dezelfde discussie speelde ook bij The Next Rembrandt, een project van onder meer ING met als doel om KI een schilderij te laten maken dat als twee druppels water op een echte Rembrandt lijkt. KI baseert hetgeen het produceert op iets dat al bestaat. Het volgt een al bestaand recept. Gabriels: ‘In het geval van mensen kunnen we het echter ook zo zien: ook menselijke muzikanten en schilders worden constant geïnspireerd. Wanneer is iets inspiratie en wanneer is iets plagiaat? Dat zijn discussies die ook in de creatieve industrie gaande zijn, los van KI.’
Maar is het gebruik van KI dan niet een beetje valsspelen? Het gaat immers om opties die geleverd zijn door een computer. ‘Is dat erg? Een verfborstel is ook een hulpmiddel’, stelt Gabriels. Moeten we KI dan eigenlijk zien als een nieuw soort instrument? ‘Ja, dat zou je kunnen zeggen.’
‘Digitale kunst lijkt altijd te ontwrichten’, zegt Gabriels. ‘Het wekt een esthetische discussie op.’ De situatie is vergelijkbaar met de overgang van analoge fotografie naar digitale fotografie, vindt ze. ‘Mensen zeiden dat het niet echt was. Ze zagen digitale fotografie en bijvoorbeeld Photoshop als het aan elkaar plakken van pixels. Nu is er een maatschappelijke verschuiving te zien. Maar je hebt natuurlijk nog steeds fotografen die van mening zijn dat echte fotografie geproduceerd wordt in een donker kamertje. Wie weet is het over dertig jaar wel gewoon de standaard dat we muziek creëren met behulp van een algoritme.’
‘De huidige algoritmen kunnen echter nog niet zoveel’, stelt Gabriels. Helaas kunnen we Beethoven, Mozart en Schubert (voorlopig) dus nog niet tot leven roepen en zullen we het met Schuberts tweedelige Achtste Symfonie moeten doen.