Om mensen aan te zetten tot vaccinatie, moet de overheid een beter verhaal vertellen, stelt José Sanders, hoogleraar Narratieve Communicatie aan de Radboud Universiteit.
Tegenwoordig is bijna alles in het leven een eigen verantwoordelijkheid geworden, ook het kiezen voor vaccinatie. Het is logisch dat mensen een autonome keuze maken, en dat die keuze anders kan uitpakken dan door de overheid en artsen gehoopt. Maar is er echt sprake van autonomie? Ten eerste worden de keuzes van mensen namelijk helemaal niet zo autonoom gemaakt, en ten tweede gaan die keuzes lang niet alleen onszelf aan.
Twijfels
Twijfelende mensen maken keuzes over bijvoorbeeld vaccinaties met behulp van informatie die ze aangereikt krijgen of zelf zoeken. Dat zijn vooral verhalen die ze helpen er een voorstelling van te maken: wat levert het op, wat kan het kosten, hoe zal het zijn als…? Verhalen over gezondheid, ziekte en zorg zijn overal te vinden, met name in de sociale omgeving en de (sociale) media.
Dit schuilt er achter het (te lage) prijskaartje van ons voedsel en onze spullen
In de prijs van de levensmiddelen en de spullen die we kopen, evenals in die van de diensten waarvan we gebruikmaken, zit de schade die ze berokkenen ...
De afgelopen jaren zijn steeds meer twijfelende ouders zich online gaan verenigen in een gedeeld verhaal over natuurlijk leven, eigen keuzes en wantrouwen jegens wetenschap en farmaceutische industrie. Op antivax-websites plaatsen ouders verhalen die niet medisch gecontroleerd kunnen worden over persoonlijke ervaringen rond bijwerkingen of gevaren van vaccins.
Controle
Die verhalen verbeelden heel aantrekkelijke waarden zoals natuurlijkheid, weerbaarheid en zelfredzaamheid. Ouders verzetten zich tegen de veronderstelde misleiding en beschermen hun kinderen tegen de veronderstelde gevaren van vaccinatie door zorgzaam, beschermend en intuïtief gedrag.
Overheid en zorgmedewerkers krijgen vaak een negatieve rol: die zijn juist uit op macht en controle. In zo’n verhaalplot is het ‘verslaan’ van overheid, zorg en farmaceutische industrie dé manier voor ouders om verantwoordelijk te zijn. De boodschap voor de lezers luidt dan: neem de controle over en weiger je kinderen te laten vaccineren.
Groepsidentiteit
In coronatijd is dit mechanisme verder versterkt: vaccinatie is nu nog meer een bron van wantrouwen en verzet. Wat kunnen overheid en gezondheidszorg daar tegenover zetten? Transparantie over feiten, cijfers en risico’s helpt niet erg, want met feiten en cijfers kunnen lezers zich niet identificeren. En praten over risico’s zuigt voortdurend alle aandacht op.
Wat het extra lastig maakt, is dat mensen zich in hun opvattingen en gedrag vooral laten leiden door informatie die hun opvattingen bevestigt. Mensen die zich aarzelend of negatief opstellen tegenover vaccinatie, zullen het sterkst worden beïnvloed door twijfel- of anti-vaccinatieverhalen; die verhalen beschouwen zij als geloofwaardiger en betrouwbaarder dan pro-vaccinatie-informatie.
De algoritmes van de sociale media doen de rest en veroorzaken echo chambers waarin op duizend manieren steeds hetzelfde verhaal wordt verteld. Dat proces verschaft als het ware een groepsidentiteit aan wie erin zit; onderzoek toont aan dat mensen daar bijna niet meer uit te halen zijn. Het is dus beter om te voorkomen dat ze erin komen.
Eigen verhaal
Daarvoor is méér nodig dan het melden van feiten, cijfers en risico’s. De gezondheidscommunicatie rond vaccinatie heeft een duidelijker eigen verhaal nodig: mensen die kiezen voor vaccinatie, maken voor zichzelf of voor hun kinderen een verantwoorde keuze én vervullen een maatschappelijk beschermende rol! Vaccinatie doe je niet alleen voor jezelf, maar vooral voor elkaar. Is het niet geweldig dat we anderen kunnen beschermen door een vaccin te nemen?
De rol van zorgzaamheid en verantwoordelijkheid krijgt hier dus een andere invulling dan in anti-vaccinatieverhalen: wél vaccineren is een goede en verantwoorde manier om uiting te geven aan je zorgzame rol. Je wilt dat dát het verhaal wordt dat mensen straks op sociale media aan elkaar vertellen.
Om dat te bereiken, zou het erg helpen als we dat ‘grote verhaal’ niet alleen meer zouden horen, maar vooral ook zien en meemaken, doordat mensen samen gevaccineerd worden en niet één op één. De uitermate gedetailleerde en persoonsgerichte aanpak bij de coronavaccinatie in Nederland helpt niet erg om mensen het gevoel te geven dat zij deel uitmaken van dit grote en urgente verhaal. Integendeel: het leidt ertoe dat nogal wat mensen individueel gaan twijfelen of afzien van vaccinatie. De autonome keuze willen we als samenleving uiteraard graag behouden, maar de gemeenschappelijke prijs ervoor kan bij een pandemie als corona erg duur uitpakken.
