De mens verwoest het Amazoneregenwoud in zo’n rap tempo, dat het gebied dat miljoenen jaren de CO2-spons van de wereld was, dreigt te veranderen in een CO2-bron.
Als je eroverheen vliegt, is het nog altijd een oceaan van groen, maar het gaat niet goed met het Amazonewoud. Hoewel dat al langer bekend is, blijkt uit een recent verschenen wetenschappelijke analyse dat de ontbossing de laatste jaren in een stroomversnelling is gekomen.
Mensen verwoesten het regenwoud in zo’n hoog tempo dat natuurlijke herstelprocessen het niet meer kunnen bijbenen. ‘Onze grote zorg is dat de ontbossing een kantelpunt bereikt, waarop het woud niet meer kan herstellen’, zegt aardwetenschapper Carina Hoorn van de Universiteit van Amsterdam, die betrokken was bij de analyse.
Hoe gevaarlijk zijn supervulkanen?
In het verleden stortten zogeheten supervulkanen de aarde meermaals in een desastreuze ‘vulkanische winter’. Gaat dat opnieuw gebeuren?
Opslagplaats
Het Amazonegebied speelt een belangrijke rol in het klimaat op aarde. Het uitgestrekte woud is een opslagplaats van koolstof. Het bos haalt broeikasgas CO2 uit de lucht en slaat dat op in zijn takken, bladeren en ondergrondse wortelnetwerken. Daarnaast heeft het gebied een grote biodiversiteit. Ruim 10 procent van alle bekende planten en gewervelde dieren leeft er, terwijl het slechts 0,5 procent van het aardoppervlak beslaat.
Maar dit unieke ecosysteem wordt in hoog tempo aangetast door menselijke activiteiten, zoals houtkap, mijnbouw en het platbranden van bosgebied voor landbouw of veeteelt. De afgelopen vier jaar is de ontbossing razendsnel toegenomen. Met name in Brazilië, waar het grootste gedeelte van de Amazone ligt. Daar nam de ontbossing tussen 2020 en 2021 toe met 17 procent.
Als dat doorzet, schatten wetenschappers dat in 2050 ongeveer 20 tot 40 procent van het bos verdwenen is. ‘Dan bereiken we een kantelpunt’, zegt Hoorn. ‘De schade is dan dusdanig dat de ontbossing waarschijnlijk onomkeerbaar is en het gebied zichzelf niet meer kan herstellen.’
Minder toezicht illegale kap
Grote delen van de Amazone zijn al jaren beschermd gebied. Dat het toch misgaat, heeft te maken met toezicht. Het is lastig handhaven in een gebied van bijna 7 miljoen vierkante kilometer, verspreid over negen landen, met verschillende belangen en regeringen. Illegale kap is daarom een groot probleem. De grote toename van ontbossing tussen 2020 en 2021 in Brazilië komt mogelijk doordat er tijdens het presidentschap van Jair Bolsonaro, van begin 2019 tot eind 2022, nog minder toezicht was op bosbescherming dan voorheen.
Om de gevolgen van de ontbossing te begrijpen heeft een internationaal panel, een initiatief van de Verenigde Naties, de snelheid onderzocht van natuurlijke en door mensen gedreven veranderingen in het Amazoneregenwoud. Hun analyse verscheen eind januari in het wetenschappelijke vakblad Science, gelijktijdig met een tweede publicatie over de Amazone. Het panel luidt in deze publicaties de noodklok. Als dit zo doorgaat zal de Amazone na miljoenen jaren gediend te hebben als CO2-spons voor de wereld, veranderen in een CO2-bron.
‘De veranderingen die mensen aanbrengen aan het gebied vinden plaats in enkele tientallen jaren’, zegt Hoorn. ‘Dat is honderden tot honderdduizenden malen sneller dan natuurlijke veranderingen van het klimaat en de omgeving. Die spelen over periodes van duizenden tot miljoenen jaren.’
Op die lange tijdschaal is de Amazone flexibel gebleken. Ongeveer 65 miljoen jaar geleden, na de meteorietinslag die waarschijnlijk het einde betekende voor de dinosaurussen, was het gebied al een divers regenwoud. Door veranderingen in klimaat en landschap, veranderde het over een periode van miljoenen jaren in drasland met veel vissen en reptielen. Daarna daalden de temperaturen op aarde en ontstond uiteindelijk het regenwoud met de Amazonerivier zoals we die nu kennen.
Catastrofale gevolgen
‘Op trage, natuurlijke veranderingen kan het bos dus inspelen’, zegt Hoorn. ‘Maar tegen de razendsnelle menselijke veranderingen die er nu plaatsvinden, kan de natuur niet op.’
De gevolgen daarvan zijn al merkbaar in het zuidoostelijke en oostelijke gedeelte van de Amazone. Daar heeft de meeste ontbossing plaatsgevonden, wat het regionale klimaat beïnvloed heeft. De temperatuur is er enkele graden gestegen en het droge seizoen duurt langer dan voorheen. Hoorn: ‘Als die gevolgen zich uitbreiden naar de rest van de Amazone, is dat een drama.’
In de publicaties roept het VN-panel daarom overheden op om te reageren, voordat het kantelpunt bereikt wordt. ‘Het Amazonegebied in de steek laten is de biosfeer in de steek laten,’ schrijven de wetenschappers. ‘En als we niet handelen, doen we dat op eigen risico.’ Het verdwijnen van de Amazone kan namelijk catastrofale gevolgen hebben voor het menselijk welzijn, schrijven ze, zoals grootschalige water- en voedselonzekerheid, wat kan leiden tot massamigraties en politieke instabiliteit.
‘Het tij kan nog worden gekeerd’, zegt Hoorn gematigd hoopvol. ‘De kennis is er. We weten dat we de Amazone kunnen beschermen met goed beleid, door ontbossing te stoppen en te handhaven in beschermde gebieden. We hameren er ook op om de lokale bevolking hier nauw bij te betrekken en in samenspraak een manier te ontwikkeling om het bos op een duurzame manier te gebruiken. Dat is mogelijk. Maar er is politieke wil nodig om dit te doen.’
