In een grottenstelsel in Zuid-Afrika zijn nieuwe resten en sporen gevonden van de Homo naledi. De vondsten wijzen erop dat deze mensachtige ondanks zijn kleine hersenen complex gedrag vertoonde, zoals het inkerven van figuren in grotmuren en het opzettelijk begraven van doden.
Een uitgestorven menssoort heeft mogelijk symbolen op grotmuren gegraveerd en zijn doden opzettelijk begraven. Dat verandert ons beeld van de Homo naledi, een primitieve mensachtige met hersenen ter grootte van die van een chimpansee.
‘Het is opmerkelijk. Ik sta versteld’, zegt paleoantropoloog Lee Berger van de National Geographic Society in Washington DC, die het onderzoek leidde. ‘Veel van wat we dachten over de oorsprong van intelligentie en de cognitieve krachten van grote hersenen kan gewoon in de prullenbak’, zegt hij. Andere onderzoekers trekken deze bewering echter in twijfel.
‘Depressie zit niet alleen in het hoofd, maar in het hele lichaam’
Psychiatrisch epidemioloog Brenda Penninx onderzoekt het verband tussen mentale en lichamelijke gezondheid.
Kinderschedel
De Homo naledi werd in 2013 ontdekt in het Rising Star-grottenstelsel in Zuid-Afrika. Twee speleologen wurmden zich toen door een ongelooflijk nauwe doorgang en kwamen terecht in een kamer vol fossiele botten. In 2015 werd vastgesteld dat deze botten tot een onbekende menssoort behoorden. We weten nu dat deze mensachtige ongeveer 144 centimeter lang was en een mengelmoes van primitieve en moderne kenmerken had. Zijn hersenen waren in volume ongeveer drie keer zo klein als die van ons.
Het is nog niet bekend hoe de Homo naledi in de menselijke stamboom past. Zijn lichamelijke kenmerken wijzen erop dat zijn gemeenschappelijke voorouder met neanderthalers en moderne mensen minstens een miljoen jaar geleden leefde. Datering van de fossiele resten in 2017 toonde aan dat de Homo naledi zelf relatief recent leefde: van 335.000 tot ten minste 241.000 jaar geleden. Hij kan dus in contact zijn gekomen met onze soort, de Homo sapiens, die ongeveer 300.000 jaar geleden in Afrika is ontstaan.
In 2021 werd in een nauwelijks bereikbare nis in de Rising Star-grotten een kinderschedel van een Homo naledi aangetroffen. Die vondst wijst erop dat deze mensachtige zijn doden een specifieke laatste rustplaats gaf. Ook volgt eruit dat de Homo naledi in staat was om vuur te beheersen, zodat hij de weg kon vinden door het labyrint van donkere gangen. In december vorig jaar rapporteerde Berger bovendien bewijs van uitgebreid vuurgebruik in het grottenstelsel – denk aan roet, haarden en verbrande botten.
Gravures
Nu beschrijven Berger en zijn collega’s in twee voorpublicaties nog meer opmerkelijke vondsten uit de Rising Star-grotten. Een van die vondsten werd verricht in juli 2022, toen Berger de grotten voor het eerst betrad. Om zich door de soms slechts 17,5 centimeter brede doorgangen in de rotsen te wurmen, moest hij eerst 25 kilo afvallen. ‘Het was ongelooflijk moeilijk om erin te komen, en ik wist niet zeker of ik er ook weer uit zou kunnen komen’, zegt hij.
Tot zijn verbazing zag Berger enkele gravures op een natuurlijke pilaar die de ingang vormt van een gang. Die gang verbindt de Dinaledi-kamer – waar de eerste fossielen van de Homo naledi werden ontdekt – met de Hill-voorkamer, waar andere overblijfselen zijn gevonden.
Op drie verschillende delen van de muren zag Berger geometrische vormen – voornamelijk lijnen van 5 tot 15 centimeter lang – die diep in het dolomietgesteente waren gegraveerd. Dit is ongelooflijk hard gesteente, zodat het veel moeite moet hebben gekost om de gravures te maken. Veel van de lijnen kruisen elkaar en vormen samen geometrische figuren zoals vierkanten, driehoeken, kruizen en ladders.
Voorbarig
‘Er was een moment van ontzag en verrassing bij het zien van deze zeer herkenbare symbolen die in de muur waren gekerfd’, zegt Berger. Hij denkt dat de gravures een bepaalde betekenis hebben. Dat volgt volgens hem uit de moeite die het kost om in dit ongelooflijk harde gesteente te graveren, in ogenschijnlijk belangrijke posities op buitengewoon afgelegen plekken.
Afgezien van de 47 mensen die onlangs de grotten hebben betreden, is er geen bewijs dat er ooit andere mensachtigen binnen zijn geweest. De onderzoekers stellen daarom dat de Homo naledi de tekens moeten hebben ingekerfd. Dit is echter slechts een voorlopig verslag van de bevindingen. Het team heeft de tekens ook nog niet gedateerd.
We weten dat neanderthalers meer dan 64.000 jaar geleden soortgelijke symbolen maakten, evenals moderne mensen in zuidelijk Afrika vanaf ongeveer 80.000 jaar geleden. Als de symbolen in de Rising Star-grotten inderdaad gemaakt zijn door de Homo naledi, dan zouden ze nog veel ouder kunnen zijn.
Andere wetenschappers zijn echter voorzichtig. ‘Het is voorbarig om te concluderen dat deze symbolische markeringen zijn gemaakt door mensachtigen met een klein brein, specifiek de Homo naledi’, zegt paleoantropoloog Emma Pomeroy van de Universiteit van Cambridge. ‘Deze bevindingen zijn intrigerend, opwindend en veelbelovend. Maar er is meer bewijs en verdere analyse nodig om de vergaande beweringen die erover worden gedaan te ondersteunen.’
Begraven
Bergers team heeft ook nieuwe aanwijzingen gevonden voor het opzettelijk begraven van doden in de grond. Dat is een andere praktijk dan het bijzetten van lijken in nissen, zoals bij de kinderschedel die in 2021 was ontdekt. In de Dinaledi-kamer ontdekten de onderzoekers een ovaalvormig gebied waarbinnen de grond was verstoord. In dat gebied ontdekten ze 83 botfragmenten en tanden, schijnbaar afkomstig van één lichaam.
Ook vonden de onderzoekers een mogelijke begraafplaats in de Hill-voorkamer. Daar verpakten ze een puinrijk gebied met een hoge concentratie botfragmenten in gips. Daardoor konden ze het als geheel, intact uit het grottenstelsel verwijderen. Vervolgens bestudeerden ze de inhoud met een CT-scanner.
Op de scan waren veel bot- en tandfragmenten te zien. Die waren voornamelijk afkomstig van vier jonge individuen, waarvan een in foetushouding had gelegen. Dat is een houding die ook in prehistorische Homo sapiens-begravingen is aangetroffen. Vlak bij de hand van een van de lichamen lag bovendien een 14 centimeter lange, halvemaanvormige steen met strepen op het oppervlak.
Volgens de onderzoekers wijzen de oriëntatie van de botten en de patronen in de bodemverstoring erop dat de lichamen werden bijgezet in kuilen die opzettelijk waren uitgegraven en vervolgens met sediment werden bedekt. Als dit bevestigd wordt, zouden deze begrafenissen minstens 160.000 jaar ouder zijn dan de vroegst bekende menselijke begrafenis in Afrika.
Gefragmenteerd
Ook hiervan zijn andere wetenschappers echter nog niet overtuigd. ‘Dit is een bewonderenswaardige poging om aan te tonen dat de lijken van ten minste twee individuen opzettelijk werden begraven in ondiepe kuilen, en dat valt zeker niet uit te sluiten’, zegt archeoloog Paul Pettitt van de Universiteit van Durham in het Verenigd Koninkrijk. ‘Maar ik ben er niet van overtuigd dat het team heeft aangetoond dat dit een opzettelijke begraving was.’
Antropoloog Silvia Bello van het Natural History Museum in Londen wijst erop dat de botten gefragmenteerd zijn, waar skeletten die opzettelijk zijn begraven meestal beter bewaard blijven.
Cultuur
Verdere analyse, zoals een gedetailleerdere scan van het Hill-gebied, moet deze kwestie helpen ophelderen. Desondanks geven de nieuwe onderzoeken een beter beeld van de Homo naledi en zijn gedrag. ‘Het bewijs is indrukwekkend’, zegt paleoantropoloog Chris Stringer, ook van het Natural History Museum.
‘Deze mensen namen lichamen van soortgenoten mee diep de grot in en moeten een vorm van kunstlicht hebben gehad’, zegt hij. ‘Dit is opmerkelijk gedrag voor een wezen met hersenen ter grootte van een aap. Het wijst op organisatie. En het is duidelijk meerdere keren gebeurd. Dat impliceert het bestaan van wat we een cultuur zouden kunnen noemen – bij een andere soort, niet nauw verwant aan ons.’
Tot dusver dachten wetenschappers dat dit soort verfijnd gedrag alleen mogelijk was bij mensachtigen met grote hersenen, zoals Homo sapiens en neanderthalers. ‘Dit zijn uitdagende vondsten. Ze zetten ons zeker aan het denken over wat het is om mens te zijn’, zegt Stringer. Volgens hem roept het resultaat vragen op over waarom we zulke grote hersenen hebben ontwikkeld.
De onderzoekers gaan nu uitzoeken hoe ze het Rising Star-grottenstelsel het beste kunnen onderzoeken zonder het te vernietigen. ‘De Homo naledi heeft bijna elke ruimte veranderd. Daardoor ben ik ongelooflijk voorzichtig geworden met het toelaten van personen’, zegt Berger. ‘Wij mensen moeten besluiten hoe we omgaan met een ruimte van een andere soort die duidelijk zeer belangrijk voor hen was.’
