Mensen uit de steentijd lijken de voortplantingsgewoonten van dieren te hebben vastgelegd met markeringen op grotschilderingen. Dat zou betekenen dat ze een vroege vorm van schrift hanteerden.
Mensen uit de steentijd die 20.000 jaar geleden in Europa leefden, hebben mogelijk een eenvoudige vorm van schrijven bedacht om de gewoonten van de dieren waarop ze jaagden vast te leggen. Dat blijkt uit een studie van mysterieuze symbolen op artefacten en in grotschilderingen die verschenen is in het Cambridge Archaeological Journal. Als dit wordt bevestigd, zou dit het oudst bekende proto-schrift zijn; meer dan 10.000 jaar ouder dan de huidige recordhouder.
Grotschilderingen
In ten minste 400 grotten in Europa, zoals Lascaux en Chauvet in Frankrijk en Altamira in Spanje, zijn op de wanden grotschilderingen aangetroffen die vanaf ongeveer 42.000 jaar geleden gemaakt zijn door Homo sapiens-groepen. Naast tekeningen van bizons, herten en paarden zijn er veel grafische symbolen, zoals lijnen, kruisen, stippen en sterretjes. Over de betekenis daarvan is lang gediscussieerd.
Gaan we buitenaards leven ontdekken op ijsmanen?
De ruimtevaartorganisaties NASA en ESA spenderen momenteel miljarden aan missies naar de ijsmanen rond de planeten Jupiter en Saturnus.
Een veelvoorkomend motief is bijvoorbeeld een afbeelding van een dier met een reeks lijnen en punten erop of ernaast. Dergelijke symbolen worden ook aangetroffen op tal van draagbare voorwerpen, zoals ingekerfde botten.
Ben Bacon, een onafhankelijk onderzoeker uit Londen met belangstelling voor het vroege schrift, besloot deze afbeeldingen te onderzoeken. Hij stelde een database samen van dierenafbeeldingen en de bijbehorende grafische symbolen die tussen 20.000 en 10.000 jaar geleden op grotwanden of op draagbare voorwerpen waren afgebeeld. Dit is de periode waarin de meeste van deze motieven werden gecreëerd. Daarna zocht hij naar patronen in de gegevens, eerst met hulp van spreadsheets, daarna met statistische hulpmiddelen. ‘Als je patronen kunt vinden, dan kun je gaan werken aan de betekenis’, zegt Bacon.
Mammoeten
Bacon merkte dat bepaalde patronen bijzonder vaak voorkwamen. Hij vond 606 afbeeldingen van dieren in combinatie met een opeenvolging van stippen of lijnen. Paarden hadden bijvoorbeeld meestal drie tekens, terwijl mammoeten er vijf hadden. Hij vond ook 256 gevallen van deze tekens naast een Y-symbool, dat meestal op de tweede plaats van de reeks stond.
Om uit te zoeken wat deze patronen kunnen betekenen, schakelde Bacon een team in met onder meer de archeoloog Paul Pettitt van de Universiteit van Durham in het Verenigd Koninkrijk en Tony Freeth van het University College London, die onbekende functies ontdekte van het oud-Griekse Antikythera-mechanisme, een astronomische rekenmachine.
Eén onderzoeksrichting was hoe de patronen van de symbolen overeenkomen met de voortplantingsgewoonten van de afgebeelde soorten, waaronder herten, wilde runderen, oerossen, mammoeten en paarden. Denk aan zaken zoals de maand waarin de dieren paren en bevallen.
Maankalender
Uit de analyse blijkt dat de merktekens een maankalender vormen die start bij het begin van de lente, waarbij elke lijn of punt een maand aangeeft. Het aantal merktekens in een reeks geeft aan hoeveel maanden na het begin van de lente het paringsseizoen van een bepaald dier begint, terwijl de positie van de Y-markering de maand aangeeft waarin zij jongen krijgen.
‘Dit is precies het soort zaken waarvan ik verwachtte dat paleolithische jager-verzamelaars ze vastlegden’, zegt Pettitt. ‘Als er iets de moeite waard was om vast te leggen buiten het geheugen om, dan waren het wel dieren. Vooral de tijden van het jaar waarin prooidieren, cruciaal voor de jagers, samenkwamen en bezig waren met paren en baren. Het is absoluut logisch.’
Opmerkelijk stabiel
Dit kalendersysteem lijkt opmerkelijk stabiel te zijn geweest. Het was gedurende minstens 10.000 jaar in gebruik in verschillende gebieden, zoals het huidige Spanje, Frankrijk en Midden-Europa. Daardoor kon informatie over meerdere generaties worden doorgegeven.
‘Het is een zeer interessante theorie’, zegt paleoantropoloog Genevieve von Petzinger. De volgende stap zou zijn om dit idee te toetsen op een grotere database van reeksen van symbolen, zegt ze. Antropoloog Karenleigh Overmann van de Universiteit van Colorado Springs in de VS vindt de studie een stap in de goede richting, maar is er niet van overtuigd dat de grafische tekens een kalender vormen.
Het is moeilijker dan je zou denken om te onderscheiden wat precies een Y-teken of een lijn is in grotschilderingen van tienduizenden jaren oud, zegt zij. ‘Ik vind de definitie van wat één van deze symbolen uitmaakt een beetje problematisch.’
Als dit kalendersysteem door verdere analyse wordt bevestigd, moeten we ons begrip van de oorsprong van het schrift herzien. Het eerste volledige schrijfsysteem, het spijkerschrift, ontstond rond 3500 voor Christus. Dat werd voorafgegaan door een proto-schrift dat teruggaat op telstenen van klei die ongeveer 10.000 jaar geleden verschenen.
