Op 22 november 2022 vond een bijzonder jubileum plaats: het tiende Gala van de Wetenschap. Met als thema ‘Wetenschap werkt’ leidden New Scientist-hoofdredacteur Jim Jansen en curator Marcel Levi het publiek langs diverse sprekers met intrigerende verhalen.
Nadat een vierkoppige dansgroep het evenement heeft geopend, betreedt historicus Beatrice de Graaf van de Universiteit Utrecht het podium. Zij zet meteen de toon door het publiek mee te nemen naar de talloze crises waarin onze samenleving verkeert. Een greep uit de selectie: de huizencrisis, de oorlog tussen Oekraïne en Rusland, de klimaatcrisis, en uiteraard mag de wereldwijde corona-uitbraak ook niet ontbreken.
Maar op haar vraag of het publiek van het gala liever in het verleden zou leven, is het antwoord opvallend genoeg ‘nee’. ‘We klagen steen en been, maar zijn toch heel dankbaar’, zegt De Graaf. ‘En daarom hebben we geschiedenis nodig. We zijn dankbaar voor alles wat we in het verleden hebben geleerd.’
Wat gebeurt er als de permafrost ontdooit?
Door de opwarming van de aarde dooit de permafrost in rap tempo. Aardwetenschapper Niek Jesse Speetjens deed onderzoek naar de gevolgen.
Ze trekt een parallel met het verleden: in de 19e eeuw heerste cholera in Nederland, het corona van die tijd. Wat deed de overheid? ‘Helemaal niets’, aldus De Graaf met een knipoog naar de huidige regering, waarop het publiek de lach niet kan inhouden. In tegenstelling tot ons land in de huidige tijd, bemoeide de overheid zich destijds minder met de volksgezondheid en kende Nederland daarom een kleiner vangnet. Ze eindigt haar verhaal met de uitspraak dat we soms te weinig waardering hebben voor de middelen waar we tegenwoordig wél op kunnen terugvallen.
Menselijk rekenwonder
Niet alleen de regering verdient meer waardering, stelt Jan van den Berg, natuurkundige en de voorman van het muzikale intermezzo. Samen met de band VLEK stelt hij het publiek voor aan de laatste man die zich qua rekenkracht kon meten aan de computer van zijn tijd: hoofdrekenwonder Wim Klein. In zijn kleurrijke leven speelde tragiek een net zo grote rol als de wiskunde, blijkt uit de muzikale ode.
Het publiek krijgt nog een wiskundige traktatie. De Tilburgse wiskundige Hein Fleuren neemt ons mee naar werelddelen waar mensen nog altijd met honger naar bed gaan. Bijna 2,5 miljard mensen hebben geen toegang tot fatsoenlijke maaltijden, aldus Fleuren, maar er is hoop.
Onze honger naar data kan ons een handvat geven voor het optimaliseren van ‘het transport van voedingsstoffen’, aldus Fleuren. Met wiskundige handigheidjes kunnen de lijntjes tussen voedselproducent en voedselbehoeftige flink verkort worden. ‘Het aantal mogelijkheden om een efficiënt netwerk van transport op te zetten, is astronomisch’, zegt Fleuren. ‘En daar kunnen we wiskunde op loslaten.’
Van wiskunde naar een duurzame economie: lector Circulair Ontwerpen & Ondernemen van de Hogeschool van Amsterdam Inge Oskam neemt het stokje over. Geïnterviewd door Marcel Levi en Jim Jansen vertelt zij over hernieuwbare materiaalstromen. ‘We zijn de aarde enorm aan het uitputten’, zegt Oskam. ‘En door wereldwijde bevolkingsgroei neemt ook de consumptie van materialen enorm toe.’
Volgens haar ligt de oplossing in een circulaire economie waarbij afgedankte producten een nieuw doel krijgen. Ze laat ons zien dat plastic bankjes in de Johan Cruijff-arena niet naar de stort hoeven, maar als grondstof kunnen dienen voor stoelen bij fans in huis. ‘Sta stil bij wat je doet met restanten van producten als je ze niet meer nodig hebt’, luidt haar advies aan de gasten van het gala.
Sociale isolatie
Wat volgt is de beroemde balkonscène van Romeo & Julia, die wordt nagespeeld door politicologen Jean Tillie en Willemijn Kadijk. Het grote verschil met het origineel van William Shakespeare: pushmeldingen van Twitter verstoren de romantiek.
Tillie en Kadijk vertellen over de invloed van extremistische narratieven, Ze laten het publiek raden naar de aard van vijf nare tweets: zat er een onschuldige trol of gevaarlijke terrorist achter? En wat betekent een sociaal isolement voor het ontstaan van zulke narratieven? ‘Om de kans op extremisme te verlagen, moet je isolatie in de samenleving verkleinen’, zegt Tillie.
Sociale isolatie is ook een veelvoorkomend kenmerk van geestelijke gezondheidsproblemen. Statisticus Casper Albers van de Rijksuniversiteit Groningen betreedt het podium en neemt het publiek mee naar de GGZ. Wie ervaring heeft met de geestelijke gezondheidszorg, weet dat vragenlijsten aan de orde van de dag zijn. Maar Albers stelt dat het huidige aantal vragenlijsten dat patiënten moeten invullen, lang niet altijd voldoende is.
Hij gebruikt statistische analyses om een terugval van een depressie te voorspellen. Daarvoor zijn misschien wel vijf korte vragenlijsten per dag nodig, om de gemoedstoestand van een patiënt te kunnen bijhouden. ‘Een losse meting is minder informatief, maar het voordeel is dat je zo’n korte vragenlijst vijf tot tien keer per dag aan iemand kunt voorleggen’, zegt Albers.
Schrödingers dilemma
Het Gala van de Wetenschap is niet compleet zonder minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Robbert Dijkgraaf. Marcel Levi vraagt hem of hij de wetenschap mist. ‘Op het verzoek of ik minister wilde worden’, begint Dijkgraaf, ‘kon ik geen ‘ja’ zeggen, maar ik kon ook geen ‘nee’ zeggen. Een soort Schrödinger-dilemma.’
Op de vraag hoe hij over tien jaar als minister herinnerd wil worden, antwoordt hij vooral dat hij wetenschap ruimte wil geven. ‘Wetenschap werkt, maar het moet daarvoor wel de ruimte krijgen’, zegt hij. ‘En ruimte betekent natuurlijk ook vaak geld, dat weet ik.’
Het is tijd voor de uitreiking van de Robbert Dijkgraaf Essayprijs. Na een muzikaal intermezzo, waarbij Marcel Levi en Jim Jansen hun eigen zangtalent etaleren, wordt de winnaar bekendgemaakt: wiskundestudent Lars Pos, die aanvankelijk wat overweldigd lijkt te zijn. Waar zijn essay precies over gaat? ‘Waarom fundamentele wetenschap, die geen directe toepassingen lijkt te hebben, toch heel relevant is’, zegt de winnaar.
Drilpudding
Na de pauze betreedt natuurkundige Jan Pieter van der Schaar van de Universiteit van Amsterdam het podium. Het is tijd voor het grotere werk: het heelal. ‘Ons heelal ziet er overal hetzelfde uit’, zegt hij. Dat betekent ook dat er geen bijzondere plek in het heelal is: de oerknal heeft, volgens Van der Schaar, niet plaatsgevonden op een specifieke plek, maar op een specifiek moment.
Gideon Koekoek, theoretisch natuurkundige van de Maastricht Universiteit, volgt met een wel heel bijzondere vergelijking: als de aarde door een zwaartekrachtsgolf wordt geraakt, trilt die als een drilpudding. De Einsteintelescoop, die nog gebouwd moet worden, kan zulke golven in de toekomst gaan meten. De omgeving van Maastricht is een van de kanshebbers om het observatorium te mogen bouwen en kent zelfs al een proefopstelling, waarmee de technologie wordt getest.
We kunnen er niet omheen: de coronacrisis heeft ons allemaal geraakt. Wetenschapscommunicatie-expert Ionica Smeets van de Universiteit Leiden, en natuurlijk bekend van televisie, onthult hoe het vertrouwen in wetenschappers tijdens de uitbraak is veranderd. Wie denkt dat veel mensen het vertrouwen in onderzoekers hebben verloren, wordt positief verrast. ‘Het aantal mensen dat wetenschap wantrouwt is tijdens de coronacrisis juist gedaald’, zegt Smeets. Ze deelt dus een optimistische conclusie: de meeste burgers denken dat wetenschap wérkt.
Hout en bamboe
Houtanatoom Vicky Beckers van Naturalis stelt ons voor aan de wondere wereld van hout. Opvallend: een cactus bevat wel hout, maar bamboe niet. Ze houdt van het materiaal: het is enorm veelzijdig. Bovendien bevat een enkele kubieke centimeter hout ontzettend veel informatie. Zo kan Beckers met die kleine hoeveelheid bepalen wat de belangrijkste eigenschappen van de houtsoort zijn en kan ze het type hout doorgronden.
Het loopt tegen het einde van de avond. Filosoof Peter-Paul Verbeek vat het thema van het gala samen met de woorden: ‘Er zijn zoveel voorbeelden te bedenken waarin wetenschap werkt. Denk aan sociale media, maar ook aan ziekten zoals cholera.’ Maar daarbij moet de wetenschap niet naast haar schoenen gaan lopen. ‘Ze komt met veel ethische vragen’, zegt Verbeek, waarbij hij de corona-app als voorbeeld noemt. ‘Hoe zetten we technologieën verantwoord in? En wie is aansprakelijk bij fouten?’ Het is duidelijk: wetenschap is een combinatie van wetenschappelijke, technische en ethische vraagstukken.