Tijdens het Gala van de Wetenschap 2023 ontving Sophie Zwertbroek de Robbert Dijkgraaf Essayprijs met de inzending ‘Zoektocht naar alles’. Zwertbroek is student Creative Writing aan ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten. Lees haar winnende essay hieronder.
Toen Kazimir Malevitsj in 1915 een zwart vierkant tentoonstelde, wisten vrij weinig mensen wat ze daarmee aan moesten. Toch bracht (en brengt) het kunstwerk veel reacties teweeg. Veel mensen schreven erover en brachten verschillende interpretaties op. Waardoor is het schilderij nog steeds zo’n geroemd kunstwerk?
Het bracht verrassing en een doorbraak van de verwachtingen. Een dagelijks gebruiksartikel werd uit zijn context getrokken en verheven tot iets waar het voorheen geen ruimte innam. ‘Black Square’ en wetenschap: dit is niet zo’n vreemde link als het lijkt.
‘De mooiste dingen ontdek je door er niet specifiek naar te zoeken’
Medisch bioloog Yvette van Kooyk wil het immuunsysteem leren kankercellen aan te vallen door hun suikerjas-vermomming weg te knippen.
Verrassing, het creëren van het onverwachte: dat is hoe verschillende grote stappen in de kunst en wetenschap zijn ontstaan. Het is een grote deler in hoe processen verlopen voor beiden. Zodra iemand een gevestigd idee durft om te buigen, ontstaat er een spanning. Een spanning van interesse, verwachting en van het onbekende.
De geschiedenis van de kunst en wetenschap (beide termen gebruik ik hier losjes; beide disciplines behelzen zo’n breed scala aan categorieën en vormen dat ik, om dat bevredigend te nuanceren, een essay van een aantal pagina’s zou moeten schrijven) is doorspekt met mensen die een verwachting durfden te doorbreken. De verwachting dat kunst een verfijnd goed is, dat het iets is voor de elite – en vooral iets dat pas bestaat als er veel geld en tijd in gestopt is, wordt hiermee ontkracht. Wetenschap kan dezelfde afschrikwekkende kanten hebben. Hoeveelheden van publicaties, het hebben van de juiste middelen en onmogelijke kaders zijn bij velen niet onbekend. Ideeën en concepten die de grond in gestampt worden door een gebrek aan een van bovenstaande is een universele ervaring. Toch zijn er hoofden boven het maaiveld die het lukt zich daaraan te onttrekken.
Het idee dat platentektoniek bestaat, is iets wat tientallen jaren wereldwijd in twijfel getrokken werd. Alfred Wegener bracht het idee op na het bestuderen van supercontinent Pangea. Hij stelde voor dat het proces van Pangea naar de wereld die we vandaag kennen niet twee opzichzelfstaande foto’s zijn, maar een film. Een film die nu nog steeds speelt en doorgaat; de continenten van nu zijn niet het eindresultaat. Wegener stierf in 1930, in een wereld die zijn ideeën afschreef als onzin. Aan het eind van de jaren zestig werd er geopperd de verklaring van Wegener te accepteren als waar en wetenschap.
Het zou makkelijk zijn om de connectie te leggen met Vincent van Gogh. Het verhaal dat iedereen kent: van het ondergewaardeerde genie, wiens werk pas echt werd opgepikt door de massa na zijn dood. Maar die verbinding voelt te voor de hand liggend. Het is makkelijk om verlangend terug te kijken naar de mensen die lang voor ons gestorven zijn als miskende talenten. Belangrijker is om de link te leggen naar vandaag.
Waar zowel de kunst als de wetenschap overeenkomen in de uitvinding in de verrassing, komt de afkeer van het onverwachte ook overeen. Veel conceptuele moderne kunst wordt bij voorbaat afgeschreven als navelstaren, omdat de kunst tegenwoordig in zowel de uiting als het proces kan zitten. Wetenschapssubsidies verminderen of houden op te bestaan. Ideeën die zich niet meten aan gevestigde theorieën worden minder aangemoedigd.
Het onverwachte creëren, betekent dat je geen andere resultaten hebt om aan af te kunnen lezen dat wat je doet best weleens succesvol zou kunnen zijn. Het betekent dat er geen verzekering is van een geslaagd resultaat. Er is geen voorstelling van wat het zou kunnen worden, omdat het zich juist afkeert van datgene dat we al weten.
Dat maakt de potentiële uitkomsten echter niet minder interessant. Juist interessanter: gefaalde experimenten zijn vaak de bouwblokken van degene die wel lukken. De papieren sporen van wat ons is voorgegaan, zijn de blauwdrukken van wat we anders kunnen doen.
Het is belangrijk om terug te denken aan de onderschatte fenomenen van vroeger. Vooral omdat we de passie die we hebben voor die mensen – die buiten hun kaders durfden te treden – moeten blijven stimuleren bij de mensen die nú proberen, experimenteren en maken. Kunst en wetenschap houden elkaars handen vast in hoe mensen sceptisch kunnen zijn, maar ook in hoe mensen daarin kunnen verrassen, hoe mensen grondig grensverleggend kunnen zijn. Er zijn genoeg verwonderlijke dingen te ontdekken – zolang we ruimte blijven bieden aan de mensen die daarnaar willen zoeken.
Meer Robbert Dijkgraaf Essays lezen? ‘Waarom wetenschap?‘ is het essay dat vorig jaar met de prijs werd bekroond.