De bedrijven Pfizer en BioNTech hebben een coronavaccin ontwikkeld dat volgens hen 90 procent effectief is in fase III-studies. In hoeverre mogen we de vlag al uithangen? En welke vragen zijn nog niet beantwoord?
Het Amerikaanse farmaceutische bedrijf Pfizer en zijn Duitse partner BioNTech brachten maandag veelbelovende resultaten naar buiten van een klinische studie van hun experimentele COVID-19-vaccin BNT162b2. Wat er het meeste uitspringt, is dat het vaccin ‘90 procent effectief’ is. Maar dat is wellicht minder gunstig dan het op het eerste gezicht lijkt.
Wat hebben Pfizer en BioNTech precies bereikt?
De resultaten komen uit fase III van een klinische studie. Dat is de laatste fase van het testen of een vaccin of medicijn zowel veilig als effectief is. De bedrijven gaven 43.538 proefpersonen ofwel het vaccin, of een placebo. Het onderzoek was dubbelblind. Dat betekent dat ongeveer de helft het echte vaccin kreeg en de andere helft een placebo, waarbij niemand wist wat die kreeg.
‘De mooiste dingen ontdek je door er niet specifiek naar te zoeken’
Medisch bioloog Yvette van Kooyk wil het immuunsysteem leren kankercellen aan te vallen door hun suikerjas-vermomming weg te knippen.
Vervolgens wachtten de onderzoekers tot er onder de deelnemers 94 bevestigde gevallen van COVID-19 waren. Ondertussen gaven ze de proefpersonen een tweede dosis; tot 8 november hadden 38.955 deelnemers die gekregen.
Toen er 94 coronagevallen bekend waren, ‘ontblindde’ een onafhankelijke commissie het onderzoek. Daaruit bleek dat ongeveer 90 procent van de ziektegevallen in de placebogroep had plaatsgevonden. De precieze cijfers zijn nog niet vrijgegeven, maar een snelle berekening wijst op 85 besmettingen in de placebogroep en negen in de vaccingroep.
Zijn we daarmee vlak bij een succesvol vaccin?
Nog niet. Dit is een tussentijds vonnis, geen eindoordeel. En het ‘eindpunt’ van deze studie – het criterium dat bepaalt of er wel of geen sprake is van succes – ligt ongeveer op de ondergrens. Het onderzoek bekijkt namelijk alleen of het vaccin mensen beschermt tegen besmetting met het virus, en niet of het ook ernstige ziektes of sterfgevallen voorkomt.
Natuurlijk kunnen mensen die het virus niet oplopen er ook niet ernstig ziek van worden of eraan overlijden. Maar als 10 procent van de gevaccineerde mensen vatbaar blijft, kan het aantal zieken en doden nog altijd flink oplopen. De trial is niet groot genoeg om dat effect op te pikken.
‘Vaccinonderzoeken omvatten niet genoeg patiënten om betrouwbare uitspraken te doen over of de vaccins ernstige aandoeningen voorkomen. We zullen deze vaccins aan veel grotere groepen moeten geven om dat soort gegevens te kunnen verzamelen’, zegt vaccinonderzoeker Susanne Hodgson van het Jenner Instituut van de Universiteit van Oxford. Ze heeft meegewerkt aan de klinische studies van het Oxfordvaccin. New Scientist sprak haar over COVID-19-vaccins in het algemeen, niet over het Pfizer-vaccin, waar ze geen link mee heeft.
Wat je volgens Hodgson ook in je achterhoofd moet houden, is dat de effectiviteit van een vaccin in werkelijkheid soms lager ligt dan in klinische studies. Dat komt mogelijk doordat vaccins niet zo goed werken bij oudere mensen, terwijl ze meestal onder jongeren worden getest. Pfizer en BioNTech hebben geen details prijsgegeven over de leeftijden van hun proefpersonen.
We zullen dus moeten wachten op het eindresultaat?
Ja. De studie gaat door tot er 164 bevestigde besmettingen zijn. Na 120 besmettingen volgt een nieuwe tussentijdse beoordeling. Maar de kans dat het resultaat volledig verandert, is verwaarloosbaar klein.
De situatie is een beetje zoals bij het stemmen tellen in de Amerikaanse verkiezingen. Het aantal coronagevallen in de placebogroep is al dusdanig hoog dat die groep niet meer kan worden ingehaald door de vaccingroep. De studie nadert daarmee de ‘winnende’ grens, afgaande op de criteria die de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) beschrijft in haar officiële aanduiding van waar een veilig en effectief coronavaccin aan moet voldoen. Die grens ligt op 50 procent vermindering van het risico op een besmetting. In deze studie komt dat neer op hooguit 54 gevallen in de vaccingroep bij een totaal van 164 gevallen.
Wanneer kunnen we dat eindpunt bereiken?
Als we de resultaten tot nu toe doortrekken, best snel. De studie startte op 27 juli en raapte in zo’n drie maanden al 94 gevallen op. Het heeft er nog maar 70 nodig om de magische grens van 164 te bereiken. En nu het aantal besmettingen in vele delen van de wereld de pan uit rijst – het is een wereldwijde studie, met veel proefpersonen in de VS – kan dat al voor Kerstmis zo zijn.
Wat gebeurt er dan?
Als de cijfers goed blijven, kunnen de bedrijven goedkeuring aanvragen bij een toezichthoudende organisatie, bijvoorbeeld de Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA). De FDA heeft al gemeld dat er niet overhaast te werk zal worden gegaan, maar dat de standaardprocedure zal worden gevolgd. Dat betekent: eerst de data heronderzoeken, dan advies inwinnen bij het Vaccines and Related Biological Products Advisory Committee, en vervolgens een bepaalde periode openstellen voor publiek commentaar. Ook zullen de bedrijven mogelijk om verdere gegevens worden gevraagd.
Volgens het World Economic Forum duurt de goedkeuringsprocedure voor een vaccin doorgaans één tot twee jaar. Maar de FDA heeft ook gezegd het proces te zullen bespoedigen, zonder bochten af te snijden. ‘De FDA zal geen enkel COVID-19-vaccin toestaan of goedkeuren voordat het voldoet aan de strenge eisen van de organisatie omtrent veiligheid en effectiviteit’, zei FDA-commissaris Stephen Hahn eind september in een verklaring.
En is het daarna eind goed, al goed?
Nee. Zelfs als een organisatie toestemming geeft, zijn er nog obstakels te overwinnen. Niet de minste daarvan is een beperkte voorraad. ‘We verwachten wereldwijd hooguit 50 miljoen vaccindoses te produceren in 2020 en hooguit 1,3 miljard doses in 2021’, zeiden Pfizer en BioNTech in het persbericht waarin de resultaten werden aangekondigd. Om iedereen op de wereld te vaccineren, zijn ongeveer 14 miljard doses nodig, rekening houdend met onvermijdelijke verspilling en het feit dat iedereen twee doses nodig heeft.
Vaccins vereisen ook na toestemming nog zorgvuldige evaluatie. Dat proces wordt vaak aangeduid als fase IV-onderzoek. Soms zijn er ongunstige reacties die te zeldzaam zijn om in klinische trials te worden opgepikt, maar wel dermate ernstig dat ze het vaccin ongeschikt maken voor wijdverbreid gebruik, zegt Hodgson. Volgens haar kan het maanden of zelfs jaren duren voordat sommige van die reacties worden waargenomen.
In de huidige studie is volgens de bedrijven niks gezien dat leidt tot grote zorgen omtrent de veiligheid. Maar het vaccin is van een type dat nog nooit eerder is goedgekeurd. Het is namelijk een RNA-vaccin dat boodschapper-RNA van het virus gebruikt om een immuunreactie op te wekken. Andere vaccins gebruiken daar normaal gesproken een verzwakte virusvariant of eiwitten van het virus voor. Er kunnen dus alsnog verrassende effecten optreden. Volgens de bedrijven zullen de proefpersonen tot twee jaar na het ontvangen van de tweede dosis in de gaten worden gehouden.
Hoe zit het met toestemming voor gebruik in noodgevallen?
Dat is een mogelijkheid. De FDA heeft een procedure genaamd emergency use authorisation (EUA). Daarmee kan in een noodsituatie tijdelijk toestemming worden verleend aan onbewezen medicijnen. Pfizer en BioNTech zeggen dat ze van plan zijn deze toestemming voor hun vaccin aan te vragen. Ze hebben nu alleen nog niet genoeg gegevens over de veiligheid – die hopen ze volgende week te hebben verzameld.
De FDA heeft al aan vijf COVID-behandelingen een EUA verleend. Ook de WHO heeft een proces voor gebruik in noodsituaties, de zogeheten emergency use listing criteria. Pfizer en BioNTech hebben echter geen plannen bekendgemaakt om dit proces te doorlopen.
Zijn er verder nog minpunten?
Ja. Het vaccin vereist twee doses. Dat acht de WHO verre van ideaal. Eenmalige vaccins zijn beter, omdat je hierbij minder doses hoeft te prepareren en mensen onmogelijk de doorslaggevende injectie kunnen missen.
Een ander nadeel is dat de huidige resultaten niks zeggen over mensen die al eerder met het coronavirus zijn besmet. Een succesvol vaccin zal onvermijdelijk ook worden toegediend aan mensen die al COVID-19 hebben gehad. We moeten dus weten wat het effect op hen is. Wederom zeggen de bedrijven dat ze hier wel gegevens over hebben. Ze zullen dit verder onderzoeken in het vervolg van het onderzoek.
Verder speelt mee dat de resultaten in een persbericht zijn bekendgemaakt, en niet in een wetenschappelijk publicatie. Dat maakt het lastig voor wetenschappers om de studie in detail te evalueren. Pfizer en BioNTech zeggen dat ze de resultaten wel bij een peer-reviewed tijdschrift zullen indienen.
Tot slot weten we in deze fase nog niet hoe lang het vaccin bescherming biedt tegen het virus.
Hoe staan andere vaccins er momenteel voor?
Volgens de WHO worden er momenteel 46 andere kandidaatvaccins getest in klinische studies. Zeven daarvan bevinden zich in fase III.
Maar al met al is dit goed nieuws, toch?
Ja. ‘Zelfs een vaccin dat maar deels effectief is, kan enorm veel invloed hebben op het verloop van de pandemie’, zegt Hodgson.