In ras tempo volgen de ontwikkelingen in de wereld van xenotransplantatie en stamcellen elkaar op. De ontwikkelingen aan de andere kant van de Noordzee, in Groot-Brittannië, geven momenteel de toon aan. Engelse onderzoekers mogen met jonge embryo’s aan de gang gaan. Volgen straks onderzoekers in andere Europese landen? En zijn embryo’s wel nodig?


Britse wetenschappers wachten in spanning af. In juni 1999 stelde de Britse regering, ondanks pressie van wetenschappers, een besluit uit. Een panel van experts oordeelt nu dat de voordelen van het therapeutisch klonen zwaarder wegen dan de ethische bezwaren. De Britse regering accepteerde op 16 augustus het rapport van het panel. De kogel is nog niet helemaal door de kerk. Dit najaar moet het Britse parlement nog instemmen met het voorstel. In Nederland behandelt het kabinet over enkele weken een wetsontwerp.

Tot nog toe mochten in Engeland onderzoekers embryo’s tot twee weken oud alleen gebruiken voor onderzoek naar erfelijke ziekten en naar vruchtbaarheid. In Nederland en België is dat al niet anders. De stamcellen in jonge embryo’s vormen echter ook een veelbelovende basis voor nieuwe therapieën in de geneeskunde. Mocht het parlement in Groot-Brittannië accoord gaan, dan kan dat land een leidende rol verwerven in de internationale gen- en biotechnologie.

Deur op een kier
Natuurlijk zijn er internationale afspraken. Nederland ondertekende in 1998 het Additioneel Protocol inzake het verbod op het kloneren van mensen, behorend bij de Europese Conventie voor de Mensenrechten en de Biogeneeskunde van de Raad van Europa. Daaraan voegde Nederland overigens een interpretatieve verklaring toe. De toepassing van kloneringstechnieken in zeer vroege stadia van ontwikkeling van menselijke embryo’s mocht niet onder het verbod vallen. Zo stond de deur toch nog op een kier. In die conventie is overigens het kweken van embryo’s voor uitsluitend onderzoeksdoeleinden verboden.
De mogelijkheden die therapeutisch klonen in theorie biedt, lijken wel sciencefiction. Neem iemands erfelijk materiaal uit een cel. Stop het in een lege eicel. Zorg dat daarmee een embryo ontstaat en haal uit dat embryo de gewenste stamcellen. Die stamcellen kunnen vervolgens in het lichaam uitgroeien tot allerlei weefsels. Zo zou je met stamcellen voor spierweefsel een beschadigde hartspier of defecte nier kunnen herstellen.
Er heerst enige onduidelijkheid in alle berichtgeving. Zo gaat het niet om embryo’s, maar om pro-embryo’s. Pas als na twee weken de jonge vrucht zich in de baarmoederwand kan nestelen, spreekt men van een embryo.

Eigen weefsel heeft voorkeur
Xenotransplantatie – met alle risico’s van vreemde virussen verborgen in dierlijk erfelijk materiaal – is uit, therapeutisch kloneren is in. Ook wetenschap kent modeverschijnselen. Het Amerikaanse bedrijf Geron maakte deze week bekend dat zijn aandacht verschuift van xenotransplantie, waarbij dierlijk materiaal zoals een varkenshart in mensen wordt getransplanteerd, naar het onderzoek met stamcellen. In de Verenigde Staten en bijvoorbeeld Australië zijn de regels minder strikt dan in Europa. Op dat gebied werkt Geron overigens al samen met Celera, het bedrijf van Craig Venter dat een grote rol speelt bij de ontcijfering van het menselijke genoom. De publieke angst voor dierlijk materiaal vormt waarschijnlijk een belangrijk motief voor Geron om xenotransplantatie naar het tweede plan te verplaatsen.

Een van de omstreden aspecten van de nieuwe technologieën is dat het in principe mogelijk is om met DNA uit volwassen cellen een nieuw embryo te vormen. Dit is vergelijkbaar met de manier waarop in Schotland onder meer het schaap Dolly is gemaakt. Het biologisch materiaal uit zo’n kloon (ofwel de stamcellen) kun je zonder risico bij de donor implanteren. Een afstotingsreactie blijft dan immers achterwege. Daarmee bereikt de techniek een grens die alom als onoverschrijdbaar wordt geacht: het klonen voor reproductieve doeleinden. Daarvan is bijvoorbeeld sprake in films als The Boys from Brazil, waarin verspreid over de wereld tientallen klonen van Hitler opgroeien.

Als het Britse parlement dit najaar accoord gaat met het advies van het Britse team van experts, dan is angst voor volwassen Britse klonen onnodig. De aanbevelingen sluiten zo’n toepassing uit. Kloneren met als doel het maken van een baby of waarbij celmateriaal van mensen en andere dieren wordt gemengd, moet ronduit worden verboden, zo stellen ze. Twee commissies, de Human Fertilisation and Embryology Authority en een nieuw op te richten Human Genetics Commission, moeten onderzoeken beoordelen en volgen. Verder stellen de Britse experts dat toestemming is vereist voor het gebruik van vroege embryo’s voor onderzoek naar nieuwe medische toepassingen. Bovendien vinden ze dat de commissies pas toestemming mogen geven als er geen andere mogelijkheden zijn om het doel van het experiment te bereiken.

Volwassen stamcellen verjongd
Maar zijn die stamcellen uit embryo’s wel zo nodig? Amerikaanse onderzoekers maakten deze week bekend dat ze volwassen stamcellen uit beenmerg hebben omgezet in stamcellen voor zenuwweefsel. Die techniek zou, zo zeggen de onderzoekers in New Jersey, gemakkelijker zijn dan de techniek met embryonale stamcellen. Ze plaatsten de stamcellen in een speciaal kweekmedium. Door veranderingen in het mengsel konden ze tachtig procent van de cellen omzetten. Alhoewel experimenten met mensen nog lang niet in het verschiet liggen, klinkt het veelbelovend.

Wetenschap gaat sneller dan politiek. Ruim voorbereide publieke debatten lijken bij voorbaat achterhaald. En als er een politiek besluit valt, dan kan de wetenschap al een andere route hebben ingeslagen.

Erick Vermeulen