We gaan steeds meer interacties aan met apparaten. Maar daarbij ontbreekt iets wat essentieel is voor het menszijn, constateert politicoloog Jean Tillie. Samen met muzikant Erik van der Horst en acteur Jip van den Dool diept hij dit thema uit op het Gala van de Wetenschap 2020.
‘Over de grens. Dat was het thema dat Nobelprijswinnaar Ben Feringa had bedacht voor het Gala van de Wetenschap 2019’, zegt Jean Tillie, decaan aan de Hogeschool van Amsterdam en hoogleraar politicologie aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Qua inhoud en vorm probeerde ik daarom ook over de grens te gaan. In mijn lezing mocht ik het praktijkgerichte onderzoek neerzetten ten opzichte van het fundamentele onderzoek. Die twee vullen elkaar wat mij betreft aan. Toen ik nadacht over mijn voordracht, kwam ik bij de metafoor van de componist en de muzikant. De componist moet je zien als het fundamentele; die schrijft de muziek. De muzikant staat voor het praktijkgerichte; die voert hem uit.’
‘Zo heb ik een link gelegd naar mijn eigen onderzoeksgebied: het radicalisme. Een van de punten die radicalisme bepaalt, is sociaal isolement. Ik had een tekst geschreven over een jongerenwerker in opleiding die met radicalisme te maken kreeg: de praktijk. Muzikant Erik van der Horst speelde daar zelfgeschreven muziek onder: de theorie. En we eindigden jammend op het podium. Het praktijkgerichte en het fundamentele kwamen samen.’
Dromen dieren? En, zo ja, waarover dan?
Kunnen dieren dromen? En zo ja, wat spookt er in hun slaap dan allemaal door hun bewustzijn?
Dit jaar betreedt Tillie weer het podium, deze keer om de vraag te tackelen waarom de hoeveelheid geweld in de samenleving toeneemt.
En? Waarom neemt de hoeveelheid geweld toe?
‘Dat heeft te maken met twee menselijke drijfveren. Enerzijds het streven naar macht en controle. En anderzijds het zelfverlies. Daar bedoel ik mee dat de mens samenvalt met wat hij doet. Stel, je bent dronken, je doet je eerste triatlon, je hebt seks of je danst de hele nacht door. Je bent wat je doet en je gaat langzaam op in iets anders. Dit is een hele belangrijke drijfveer voor mensen.’
Hoe bent u hierachter gekomen?
‘Vooral door heel veel te lezen en daar weer over na te denken. Deze gedachte heb ik vooral gebaseerd op het werk van de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche en de Franse schrijver en filosoof Georges Bataille. Geweld ontstaat in het domein waar macht en zelfverlies samenkomen.’
En hoe gaat u dat onderwerp uitwerken op het Gala van de Wetenschap 2020?
‘De werktitel is nu ‘Robots kunnen niet dronken worden’. Ik ga kijken hoe kunstmatige intelligentie samenhangt met alles wat zich afspeelt in het sociale domein. Wat gebeurt er met een mens die een relatie aangaat met een apparaat? En vervolgens met nog meer apparaten? En dan gaan die apparaten ook nog onderling interacteren. Een ding ontbreekt hier in al die interacties, maar is wel essentieel voor het menszijn. En dat is het zelfverlies. Vandaar die titel. Ik kan namelijk nooit dronken worden met een robot en kan zo ook nooit een relatie met hem aangaan.’
Nog niet.
‘Nooit. Dronken worden is het opgeven van elke vorm van rationaliteit en controle. En een algoritme is altijd een ontwikkeld model. Dat kan dus niet samengaan. Het kan heel slim zijn, en onvoorspelbaar, maar het zal nooit zichzelf verliezen.’
Denkt u niet dat mens en machine steeds dichter bij elkaar komen?
‘Als ik in een pessimistische bui ben, denk ik dat de samenleving gewelddadiger wordt naarmate kunstmatige intelligentie ons meer omringt. Juist de interactie die voor de mens heel belangrijk is, daar zijn apparaten niet toe in staat. Daardoor zullen mensen andere uitvluchten zoeken. Ze gaan meer drinken en worden gewelddadiger.’
Wat vindt u van het hele fenomeen kunstmatige intelligentie?
‘De ontwikkelingen zijn antwoorden op problemen die we zelf gecreëerd hebben. Neem de zorgrobot. Eigenlijk is dat een ordinaire bezuiniging. Die hebben we alleen maar nodig omdat we niet genoeg mensen aan het bed hebben.’
Kijkt u uit naar het Gala van de Wetenschap?
‘Zeker! Ik heb erg veel zin om samen met Erik van der Horst en acteur Jip van den Dool weer een vorm te vinden waarin we de inhoud van de presentatie ook op een muzikale manier brengen.’
Op 26 november houdt New Scientist voor de achtste keer het Gala van de Wetenschap. Het thema van dit jaar: kunstmatige intelligentie en big data. Met onalledaagse lezingen wordt u ondergedompeld in de wereld van geraffineerde algoritmes, de slimste machines en de gevolgen voor ons dagelijks leven. Meer informatie? www.galavandewetenschap.nl