Twee subvarianten van de omikronvariant van het coronavirus, BQ.1.1 en XBB, kunnen onze immuniteit tegen het virus omzeilen. Mogelijk kunnen de varianten allebei wijdverspreid raken.
Hoewel de winter op komst is, daalt wereldwijd het aantal coronagevallen. In de week van 17 oktober tot en met 23 oktober daalde in Nederland het aantal positieve tests met 22 procent. Het aantal covidpatiënten in de ziekenhuizen steeg wel licht, met 6 procent.
De cijfers zien er dus vrij goed uit. Toch lopen we het risico dat nieuwe subvarianten binnenkort een infectiegolf veroorzaken in Europa en de Verenigde Staten. Dat zegt Christina Pagel van het University College London, een wiskundige die gespecialiseerd is in het modelleren van gezondheidsvraagstukken. In veel andere delen van de wereld zijn deze golven al begonnen.
‘Depressie zit niet alleen in het hoofd, maar in het hele lichaam’
Psychiatrisch epidemioloog Brenda Penninx onderzoekt het verband tussen mentale en lichamelijke gezondheid.
Immuniteit vermijden
Tot voor kort sprong de pandemie van de ene covid-19-variant naar de volgende, bijvoorbeeld van delta naar omikron, zegt bioinformaticus Moritz Gerstung van de Universiteit van Heidelberg in Duitsland. ‘Er kwam steeds een nieuwe variant die alle of de meeste voorgaande varianten zeer snel verdrong. Nu zien we echt een mix van subvarianten.’
De subvarianten verschillen slechts op kleine manieren van elkaar. Die kleine veranderingen ‘zijn het gevolg van legio mutaties in het hele virale genoom’, zegt Gerstung.
Omdat veel mensen gevaccineerd zijn of ziek zijn geweest, en zo immuniteit hebben opgebouwd, ontstaat er een ‘selectiedruk’ die het virus laat evolueren richting immuniteitvermijdende varianten. Eerder in de pandemie sprongen we van de ene naar de andere virusvariant doordat het virus beter werd in het infecteren van cellen, zegt Gerstung. Nu die functie ‘geoptimaliseerd’ is, ontwikkelt het virus zich verder met kleinere mutaties die immuniteit omzeilen, zegt hij.
BQ.1.1 in Europa en Afrika
Een zorgelijke subvariant is BQ.1.1. Dat is een afstammeling van de omikron-BA.5-subvariant BQ.1. Van 3 tot 9 oktober waren BQ.1 en zijn afstammelingen verantwoordelijk voor 6 procent van de coronagevallen die geregistreerd waren bij de wereldwijde virusdatabank GISAID. BQ.1 en zijn volgelingen waren in 65 landen gedetecteerd.
In Frankrijk is BQ.1.1 al goed voor ongeveer de helft van de coronagevallen waarbij de variant wordt vastgesteld. Vermoedelijk loopt Frankrijk voorop in deze ontwikkeling, maar de rest van Europa zal waarschijnlijk snel volgen, zegt Gerstung. BQ.1.1-gevallen verdubbelen ongeveer elke week, zodat de variant zich snel wereldwijd verspreidt.
BQ.1.1 is mogelijk ook verantwoordelijk voor de meeste covid-19-infecties in Afrika. In juli werd deze subvariant al in Nigeria ontdekt. Doordat Afrikaanse landen maar beperkt testen welke variant heerst, is het moeilijk te weten hoe het er nu voor staat, aldus Gerstung.
De snelle verspreiding van de subvariant is waarschijnlijk het gevolg van zes mutaties in het spike-eiwit, dat het virus gebruikt om cellen binnen te dringen. Vaccins gebruiken dit eiwit om een immuunrespons op te wekken.
De eerste onderzoeken wijzen erop dat de mutaties van BQ.1.1 de werking van vaccins en eerdere infecties ontlopen. ‘We zien een behoorlijke correlatie tussen het aantal mutaties en hun verspreidingssnelheid’, zegt Gerstung. ‘BQ.1.1 heeft een van de hoogste aantallen mutaties die het immuunsysteem omzeilen.’ Volgens Pagel en Gerstung is het succes van BQ.1.1 dan ook eerder te danken aan zijn vermogen om bestaande immuniteit te vermijden, dan dat de variant beter is in het infecteren van cellen.
Lees al onze artikelen over het coronavirus en covid in ons dossier.
XBB in Azië
Een andere subvariant van omikron, XBB, is actief in India. XBB werd daar voor het eerst geïdentificeerd en is er inmiddels verantwoordelijk voor een derde van de gemelde infecties. ‘Van alle huidige [sub]varianten lijken BQ.1.1 en XBB degenen die de rest kunnen verslaan’, zegt Pagel.
XBB verspreidde zich snel van India naar Singapore, waar hij – samen met zijn afstammeling XBB.1 – een besmettingsgolf veroorzaakte die half oktober piekte. De subvariant verspreidt zich nu door de rest van Azië. Van 3 tot 9 oktober was XBB goed voor 1,3 procent van de bij de GISAID geregistreerde gevallen. De subvariant is inmiddels vastgesteld in 35 landen.
XBB ontstond uit een zogeheten recombinatie, waarbij twee BA.2-nakomelingen dezelfde cel infecteerden en genetisch materiaal uitwisselden. Daardoor ontstond een hybride subvariant met zeven mutaties die erop zijn gericht om immuniteit te ontwijken. Dat is meer dan bij welke andere subvariant dan ook.
Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) zijn er aanwijzingen dat mensen die covid-19 hebben gehad voordat omikron dominant werd, met XBB meer risico lopen op een nieuwe besmetting dan met andere subvarianten.
Mengelmoes
Tot op heden is er geen bewijs dat XBB of BQ.1.1 een ernstiger ziekteverloop veroorzaakt dan de oorspronkelijke omikronvariant, aldus de WHO. Maar als je tegelijk besmet raakt met twee of meer subvarianten, kan het risico op ernstige ziekte wel toenemen. De grootste zorg is echter dat recombinatie nieuwe mutaties veroorzaakt die heftige covid-19-golven kunnen ontketenen.
Het is onduidelijk of een XBB-infectie beschermt tegen BQ.1.1, of andersom. De twee subvarianten hebben heel verschillende mutaties, zegt Gerstung. ‘Mijn persoonlijke mening is dat een infectie met BQ.1.1 goede immuniteit zou moeten bieden tegen de voorouderlijke vormen van het virus (BA.2 en BA.5, red.) die nauw verwant zijn aan BQ.1.1. Maar XBB is heel anders dan BQ.1.1, dus het is moeilijk te zeggen of die ook beschermt tegen andere subvarianten.’
Hoewel BQ.1.1 momenteel meer voorkomt dan XBB, betekent dit niet dat de eerste de tweede van de kaart zal vegen. ‘Er is een scenario mogelijk waarin ze allebei wijdverspreid raken’, zegt Gerstung.
