Amsterdam (NL) – De twee natuurkundigen Van der Waals en Zeeman werkten met veel mindere voorzieningen dan hun opvolgers. Toch presteerden ze veel beter.


NWO-historicus Ad Maas ontdekte dat natuurkundigen van de Universiteit van Amsterdam hun grootste wetenschappelijke doorbraken deden onder gebrekkige omstandigheden. Met Van der Waals en Zeeman had de UvA aan het begin van de vorige eeuw twee Nobelprijswinnaars in huis. Maar in de tijd dat die twee hun baanbrekende onderzoek verrichtten, waren de omstandigheden erg slecht. De latere generaties onderzoekers konden hun werk in betere laboratoria uitvoerden. Zij misten alleen de arbeidskracht en intuïtie van Van der Waals en Zeeman om zelf ook grote ontdekkingen te doen.
Wetenschapshistorici noemen de periode van 1870 tot 1940 de 'tweede Gouden Eeuw'. In deze periode had de Nederlandse exacte wetenschap veel aanzien in het buitenland. Vooral Amsterdam en Leiden deden het goed. In 1902 kreeg Zeeman samen met Lorenz uit Leiden de Nobelprijs voor hun ontdekkingen van de invloed van magneetvelden op optische eigenschappen van stoffen. In 1910 ontving Van der Waals de Nobelprijs voor zijn werk aan de moleculaire fysica. Naar aanleiding van de grote successen van de twee investeerde de UvA flink in een goed laboratorium. Ondanks de inspanning van de universiteit liep na de investeringen de kwaliteit van het Amsterdamse onderzoek juist terug.
Van der Waals was hoogleraar natuurkunde vanaf 1877. Gedurende de eerste veertien jaar van zijn aanstelling was hij de enige hoogleraar natuurkunde. Hij moest veel onderwijs geven en hield daardoor weinig tijd over voor onderzoek. Van der Waals gaf vooral les aan geneeskundestudenten. In deze periode waren de natuurwetenschappen als hoofdvak niet bijzonder geliefd bij studenten. Het aantal doctoraalstudenten natuur- en schei- en wiskunde lag tot 1900 tussen vier en twaalf per jaar.
Zeeman werd in 1897 aangesteld tot hoogleraar. Hij moest zijn experimenten doen in een laboratorium dat eigenlijk was bedoeld voor onderwijs. Pas in 1923 kreeg hij een echt onderzoekslaboratorium tot zijn beschikking. Helaas kwam dit het onderzoek niet ten goede.

Marijn Sandtke