Historicus Pepijn Brandon grijpt de 95ste geboortedag van Che Guevara aan om de balans op te maken tussen het kapitalisme en het socialisme. ‘Guevara draait zich om in zijn graf.’
Historicus Pepijn Brandon belichtte onlangs in zijn oratie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam de gewelddadige geschiedenis van het kapitalisme, bijna gelijktijdig met de geboortedag van hét symbool in de strijd daartegen: de socialist Che Guevara.
Die zou – bij leven – afgelopen 14 juni 95 zijn geworden. Een mooie gelegenheid om de balans op te maken tussen het kapitalisme en zijn tegenhanger, het socialisme. Zijn conclusies zijn niet mals: Nederland is een perfect kapitalistische staat en links heeft het socialisme verkwanseld.
'Mensen zijn huiverig voor onbekend voedsel'
Cagla Cinar onderzoekt onze afkeer van onbekend voedsel. Want waarom eten mensen bijvoorbeeld niet graag een reep gemaakt van insecten?
De stelling van uw oratie is dat kapitalisme onlosmakelijk verbonden is met geweld. Hoe bedoelt u dat?
‘Veel belangrijke doorbraken in de geschiedenis van het kapitalisme hangen samen met grootschalig geweld. Denk aan de Vereenigde Oost-Indische Compagnie. Destijds een innovatieve handelsonderneming, de eerste met eigen kapitaal en een beperkte aansprakelijkheid voor de directie. Maar het succes van de VOC was grotendeels gebouwd op grof geweld.
‘Jan Pieterszoon Coen veroverde in 1621 de Banda-eilanden namens de VOC. Vooraf sprak hij al openlijk over de ontvolking van Banda. En dat gebeurde. De bevolking werd uitgemoord of gedeporteerd. Het wrange was dat een deel van de gedeporteerden weer werd teruggebracht naar Banda, omdat het de Hollanders aan kennis ontbrak de nootmuskaat zelf te produceren.
‘Toch zijn de slimme marktinnovaties het dominante verhaal onder economische historici als ze het hebben over wat kapitalisme is. Geweld zoals dat van Coen ziet men als een uitzondering, een teken dat de markt nog niet goed genoeg functioneert.
‘Echt kapitalisme ontstaat in die opvatting pas nadat fysieke dwang is vervangen door nette economische mechanismes als handel, contracten en goed geregelde eigendomsrechten. Volgens mij lees je daarmee de geschiedenis verkeerd. Grootschalige geweldplegers als Coen bedienden zich juist van contracten, eigendom en handel. Markt en geweld sluiten elkaar in de geschiedenis van het kapitalisme niet uit, ze vullen elkaar aan.’
Noemt u eens een voorbeeld.
‘Denk aan de slavernij. Daar is nu, terecht, veel aandacht voor. Maar de heersende gedachte is dat slavernij een heel bijzonder soort onrecht is, dat moest verdwijnen om te zorgen voor ‘normale’ economische ontwikkeling. In werkelijkheid waren winsten uit de slavernij juist een enorme stimulans voor het kapitalisme. En toen die winsten met de afschaffing van de slavernij dreigden weg te vallen, grepen koloniale staten terug op allerlei andere vormen van dwang om die winsten in stand te houden. Ze verplichtten de voormalige tot slaaf gemaakten te blijven werken op de plantages, of ronselden contractarbeiders in Indonesië en India om het vroegere slavenwerk te doen.
‘Die wisselwerking tussen dwang en markt is niet alleen iets van vroeger. Momenteel vindt de grootste landroof ooit plaats. Miljoenen hectares in het Amazonegebied, Afrika en Azië worden verkocht aan sojaproducenten, en hout- en veehandelaren.
‘De staat eigent zich land toe van de oorspronkelijke bevolking en verkoopt het aan investeerders. Het gevolg: de oorspronkelijke bevolking wordt grotendeels verjaagd, de overblijvende boeren krijgen vaak een wurgcontract voor hun kiezen.
‘Of denk aan de grote rol van moderne huurlegers in de oorlogen in Oekraïne of Irak. Er is nu veel aandacht voor Wagner, het Russische huurlingenbedrijf dat in Oekraïne vecht in ruil voor grote commerciële concessies zoals de zoutmijnen bij Bachmoet. Maar in Irak deed het Amerikaanse bedrijf Blackwater praktisch hetzelfde. Dit soort constructies zijn geen uitzonderingen in de geschiedenis van het kapitalisme, maar eerder de norm.’
Waarom is het kapitalisme dan toch zo populair?
‘Kapitalisme heeft geleid tot economische dynamiek. In de dertig jaar na de Tweede Wereldoorlog kende het Westen ook ongekende economische groei, met sterk afnemende ongelijkheid. Volgens het neoliberalisme heeft iedereen een kans om succesvol te zijn. De uitgebuite pakketbezorger leeft in de illusie dat hij kan slagen als zelfstandig ondernemer, als het niet lukt is het zijn eigen schuld.
‘Het Nederland van nu is in zekere zin een perfect kapitalistische staat. Staat en markt vullen elkaar aan. Door de staatsinterventie hebben we een hoge sociale en economische ordening en een hoog onderwijsniveau; een uitstekende voedingsbodem voor commerciële partijen.
‘Maar daarvan profiteert lang niet iedereen. Denk maar aan de toeslagenaffaire, of de voedselpakketten die nodig zijn op basisscholen omdat ouders te arm zijn om hun kinderen ontbijt of lunch te geven.’
Waarom komen de havenots van vandaag niet massaal in opstand?
‘Ik denk dat mensen verlamd zijn door zaken als de klimaatcrisis, onzekere deeltijdbanen, de oorlog in Oekraïne en individualisering. Mobiliserende krachten zoals de vakbeweging en de linkse partijen zijn weggevaagd. De PvdA staat symbool voor mislukking, bereid als ze waren om samen te werken met de neoliberale politiek zodat ze zelf de uitvoerders van het kapitalisme werden. Kijk naar een Wouter Bos, destijds een technocratische minister van Financiën, die na zijn politieke loopbaan ging werken voor grote commerciële bedrijven als KPMG en nu Menzis. Politiek gezien is links vleugellam.’
Hoe staat het met het alternatief voor het kapitalisme, het socialisme?
‘Het staatssocialisme van de twintigste eeuw heeft in alle opzichten gefaald. China en de Sovjet-Unie zijn een schoolvoorbeeld van industrialisatie door middel van geweld. Ironisch genoeg was het eindresultaat het wildwestkapitalisme van nu, met vele armen en een paar puissant rijken.
‘Ook in Cuba is er veel armoede, en een repressief bewind. In de jaren zestig stond de Cubaanse revolutie model voor hoe een uitgebuit volk zich succesvol ontworstelde aan dictatoriaal kapitalisme. Che Guevara hekelde het goulashcommunisme van de Sovjets: alleen een bord eten op tafel was voor hem niet genoeg. De bevolking moest ook vrij en geëmancipeerd zijn. Het is anders gelopen.’
Wat zou Che Guevara doen als hij de wereldorde van nu zou bekijken?
‘Zich omdraaien in zijn graf. De redenen voor zijn revolutie zijn nog steeds aanwezig: de enorme verschillen tussen arm en rijk, de catastrofale verwoesting van het klimaat en de muren om vluchtelingen buiten te houden.’
CV
Pepijn Brandon (1980) richt zich in zijn onderzoek op de relatie tussen mondiale kapitalistische ontwikkeling en grootschalig geweld, in het bijzonder oorlog en slavernij. Brandon studeerde geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en is sinds een jaar hoogleraar mondiale economische en sociale geschiedenis aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Hij onderzoekt momenteel grootschalige landroof in het Nederlandse imperium, eerder bestudeerde hij het onderzoek naar het slavernijverleden van onder meer Amsterdam en de ABN Amro.
